Ακροπόλεις της περιοχής των Τζουμέρκων

Αρχαία οικιστικά κατάλοιπα στην περιοχή των Τζουμέρκων

Η σύγχρονη περιοχή των Τζουμέρκων κατοικήθηκε ήδη από τις αρχές της 2^ης χιλιετίας π.Χ., κατά την άφιξη των πρώτων ελληνόφωνων φύλων, με την εγκατάσταση, σε αυτή, του φύλου των Αθαμάνων. Έτσι, καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας, ανήκε στην αρχαία Αθαμανία, η οποία, με τη σειρά της, κάλυπτε τμήμα της κεντρικής Πίνδου, περιλαμβάνοντας το νοτιοανατολικό τμήμα της Ηπείρου ανατολικά του Αράχθου ποταμού, στον χώρο των Αθαμανικών όρεων, καθώς και το δυτικό ορεινό τμήμα της Θεσσαλίας. Αδιάψευστοι μάρτυρες της πορείας της στέκουν τα διάσπαρτα οικιστικά κατάλοιπα, εντοπισμένα σε διάφορες θέσεις από τους δυο μεγάλους ερευνητές της Ηπείρου: τον N.G.L. Hammond και τον Σ. Δάκαρη και πιο πρόσφατα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Τειχισμένοι οικισμοί, ακροπόλεις, πύργοι των ελληνιστικών χρόνων, μικρότερης ή μεγαλύτερης έκτασης ποικίλα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, καθώς και κινητά ευρήματα αποκαλύφθηκαν στα υψώματα της δυσπρόσιτης χαράδρας του Αράχθου. Τα σημαντικότερα είναι τα ακόλουθα:

• Γουριανά: Επάνω σε βραχώδη λόφο στα νοτιοδυτικά του χωριού, σε στρατηγική θέση επί της χαράδρας του Αράχθου, δεσπόζει αρχαία ακρόπολη. Ο οχυρωματικός περίβολος, περιμέτρου περίπου 800μ., σε πολλά σημεία του δε σώζεται πλέον, καθώς έχει κατακρημνισθεί λόγω του κατηφορικού εδάφους. Επιπρόσθετα, καλύπτεται και από πυκνή βλάστηση. Το τείχος έχει πλάτος 2,80μ., με παρειές και στις δύο πλευρές του από πολυγωνικούς ογκόλιθους και γέμισμα στο εσωτερικό από μικρότερους ακανόνιστους λίθους. Σε καλύτερη κατάσταση εμφανίζεται το βορειοανατολικό τμήμα του, όπου διατηρούνται πέντε σειρές ογκολίθων σε συνολικό ύψος 2,90μ. Σε άλλα σημεία του είναι κατασκευασμένο από λίθους μικρότερων διαστάσεων, ακανόνιστα τοποθετημένους. Στην κορυφή του λόφου, εντοπίζονται λείψανα λαξευτής στον βράχο δεξαμενής. Η ακρόπολη χρονολογείται στον 4^ο – 3^ο αι. π.Χ. και αποτελεί κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο (ΦΕΚ 35/Β/02.02.1962). Στην ίδιακορυφογραμμή, ο Hammond αναφέρει και την ύπαρξη κιβωτιόσχημων τάφων.

• Καλαρρύτες: Στη θέση «Άβατον»,νοτιοανατολικά του χωριού, σώζονται τα ερείπια οχυρωμένου οικισμού. Το τείχος είναι κατασκευασμένο επάνω στην απότομη πλαγιά μιας χαράδρας και μεγάλο μέρος του έχει κατακρημνισθεί εξαιτίας κατολισθήσεων. Στα σημεία όπου διατηρείται φαίνεται ότι ήταν κτισμένο κατά το ψευδοϊσοδομικό σύστημα  από καλοδουλεμένους ογκόλιθους, ενώ στην ανατολική πλευρά του υπάρχει μία πύλη και ίχνη τοιχοποιίας. Αντίστοιχα, στην ανατολική πλευρά της θέσης, διακρίνονται τα θεμέλια ενός ορθογώνιου κτηρίου, διαστάσεων 13,5μ.Χ11μ., ενώ στο ψηλότερο σημείο εντοπίζεται και μία μικρή ωοειδής δεξαμενή, επενδεδυμένη με υδραυλικό κονίαμα. Έξω από τον οικισμό, εκτείνεται το νεκροταφείο του, από κιβωτιόσχημους τάφους που έχουν συληθεί. Ο Hammond υπολογίζει την περίμετρο του περιβόλου περίπου 500μ.

• Μιχαλίτσι: Η εκκλησία των Αγίων Πάντων είναι κτισμένη επάνω στα ισχυρά θεμέλια αρχαίου κτηρίου. Οι ογκόλιθοι έχουν μήκος που κυμαίνεται από 1,50μ. έως 1,80μ. και ύψος από 0,40μ. έως 0,50μ. Γύρω από την εκκλησία και στους κοντινούς αγρούς, υπάρχουν διάσπαρτοι κέραμοι και όστρακα αγγείων.

• Μεταξύ Χουλιαράδων και Βαπτιστής: Στην κορυφή λόφου, γνωστού ως «Σιρούνο» ή «Καστέλι», δεσπόζει αρχαία ακρόπολη. Αυτή περιβάλλεται στα σημεία όπου δεν είναι φυσικά οχυρή από πολυγωνικό τείχος, κτισμένο από αδρά δουλεμένους ογκόλιθους. Το τείχος έχει πάχος 1,05μ. και στο ψηλότερα σωζόμενο σημείο του διατηρείται σε πέντε σειρές ογκολίθων, συνολικού πάχους 2,45μ. Η ακρόπολη θα χρησίμευε κυρίως ως καταφύγιο για τους κατοίκους της περιοχής, των οποίων το νεκροταφείο, από κιβωτιόσχημους τάφους, εντοπίζεται στη θέση «Κάμπος». Τόσο από το «Σιρούνο» όσο και από τον «Κάμπο» προέρχονται νομίσματα και ελληνιστική κεραμική. Στους πρόποδες του «Σιρούνου», αποκαλύφθηκε, επίσης, ταφικός πίθος του 6^ου-5^ου αι. π.Χ.

• Πράμαντα: Σε ύψωμα νοτιοδυτικά του χωριού, μεταξύ των εκκλησιών του Προφήτη Ηλία, της Παναγιάς και του Αγίου Βασιλείου, σώζονται κατάλοιπα οχυρωμένου οικισμού. Το τείχος, πλάτους 2,10μ., είναι κατασκευασμένο από καλοδουλεμένους ογκόλιθους κατά το ισοδομικό σύστημα τοιχοποιίας, ενώ αλλάζει σε πολυγωνικό στις απότομες πλαγιές. Ο Hammond εντόπισε, στη δυτική πλευρά του, απομεινάρια μιας πύλης, με άνοιγμα πλάτους 2,40μ., δομημένης από ιδιαίτερα μεγάλους ογκόλιθους. Στα βόρεια του Προφήτη Ηλία, διακρίνονται τα θεμέλια ορθογώνιων πυργίσκων. Η περίμετρος του τείχους, που χρονολογείται στον 3^ο αι. π.Χ.,  υπολογίζεται στα 600μ. Στην περιοχή υπάρχουν και όστρακα της ελληνιστικής εποχής.

• Αμπελοχώρι: Ανατολικά του χωριού, επάνω σε έναν βραχώδη λόφο, δεσπόζει το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής του 1867. Το οικοδόμημα έχει ανεγερθεί επί των λειψάνων αρχαίου πύργου, από τον οποίο διατηρούνται μία και κατά τόπους δύο σειρές λίθων, συνολικά 43 αρχαίοι λίθοι, τετράπλευροι, με θραυσμένη όψη και ιδιαίτερα επιμελημένο κτίσιμο. Η λάξευσή τους έχει γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε από τα άκρα προς το κέντρο να δημιουργείται βαθμιαία καμπύλη, κύφωση. Επιπλέον, στη γωνία του οικοδομήματος, οι λίθοι διασώζουν και περιταίνια. Στη γύρω περιοχή, διακρίνονται επίσης αρχαίοι λίθοι, όστρακα αποθηκευτικών αγγείων αλλά και κέραμοι. Ο συγκεκριμένος πύργος λειτουργούσε ως παρατηρητήριο.  

• Ραφταναίοι: Σε κορυφή νοτιοδυτικά του χωριού διακρίνονται ίχνη κάστρου. Αντίστοιχα, εντοπίζεται αρχαίος πύργος κοντά στο εκκλησάκι της Αγίας Τριάδος, ο οποίος βρίσκεται στην ίδια ευθεία με τα θεμέλια του παράλληλου πύργου στο Αμπελοχώρι.

• Πλάκα: Βόρεια του χωριού, σε βραχώδη απόληξη μίας απόκρημνης ράχης επάνω από την αριστερή όχθη του Αράχθου, στην έξοδο της χαράδρας, σώζεται τμήμα τείχους αρχαίας ακρόπολης.

• Άγναντα: Στη θέση «Κονάκια», ήρθαν στο φως σιδερένια όπλα του 4^ου αι. π.Χ., προερχόμενα, πιθανώς, από κατεστραμμένο τάφο.

• Καταρράχτης: Ανατολικά του δρόμου που οδηγεί προς Άγναντα, διατηρούνται ίχνη τείχους, κατασκευασμένου από αδρά δουλεμένους ογκόλιθους, περιμέτρου περίπου 300μ. Στο βορειοδυτικό άκρο της θέσης, είναι ορατά και λείψανα πολυγωνικού πύργου.

      Στην περιοχή «Διάσελο», στην ανατολική πλευρά ενός λόφου φυσικά οχυρού από τις υπόλοιπες πλευρές του, σώζεται τμήμα τείχους, πλάτους 1,90μ.

• Μεταξύ Καταρράχτη και Μικροσπηλιάς, στη θέση «Σκοτωμένος»: Στη βορειοανατολική πλευρά υψώματος, φυσικά οχυρού στις άλλες πλευρές του, εντοπίζεται τμήμα οχυρωματικού περιβόλου από αδροδουλεμένους ογκόλιθους. Ο περίβολος σώζεται σε ύψος τουλάχιστον τεσσάρων σειρών.

• Κουκούλια: Στη θέση «Κωνσταντίνος», η οποία είναι και φυσικά οχυρή, εξέχουν αρχαίοι ογκόλιθοι, ανήκοντες, πιθανώς, σε οχυρωματικό περίβολο. Αντίστοιχα, στο «Μεγαμπέλι», έναν μικρό κάμπο επάνω από τον Άραχθο, διακρίνονται ίχνη περιβόλου.

• Κάτω Γραικικό: Στον λόφο του Προφήτη Ηλία, ανατολικά του ναού, ο Δάκαρης ανέσκαψε το 1955 έξι – επτά τάφους των βυζαντινών χρόνων. Από την ίδια περιοχή, προέρχονται καικινητά ευρήματα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων.

• Κυψέλη: Στη θέση «Επιτάφιον», υπάρχουν ίχνη οχυρωματικού περιβόλου από ογκόλιθους πολυγωνικού σχήματος, αδρά δουλεμένους. Στη θέση «Καστρί», αποκαλύφθηκε  επιτύμβια στήλη των ρωμαϊκών χρόνων.

• Θεοδώριανα: Αναφέρεται η ύπαρξη τάφων και αρχαίων ευρημάτων μέσα στο χωριό.

• Παλαιοκάτουνο: Στη θέση «Τσούκα», τρία χιλιόμετρα νότια του Βουργαρελίου, στην κορυφή λόφου μεταξύ του ρέματος Σαραντάπορος και του ρέματος του Βουργαρελίου, σώζονται ίχνη τοιχοποιίας, πλάτους περίπου ενός μέτρου, κτισμένης με ακατέργαστους και μικρούς πλακοειδείς λίθους. Στις πλαγιές του ιδίου λόφου έχουν εντοπιστεί και τάφοι.

• Ανεμορράχη: Σε ύψωμα επάνω από το χωριό, διακρίνονται ίχνη τοιχοποιίας παράλληλα με όστρακα ελληνιστικής περιόδου.

• Ματσούκι: Εντοπίστηκαν ευρήματα της παλαιολιθικής εποχής.

• Μελισσουργοί: Στη θέση «Ζελέουστη», διατηρούνται ίχνη αρχαίου οικισμού.

                                                                                       Κωνσταντίνα Ζήδρου

                                                                                           Αρχαιολόγος