Της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ
ΖΗΔΡΟΥ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
Το λήμμα ήπειρος εντοπίζεται στα λεξικά με τρεις διαφορετικές σημασίες : α) η στεριά σε αντίθεση με τη θάλασσα, β) οι παγκόσμιες ήπειροι π.χ. Ευρώπη, Ασία κ.τ.λ. και γ) το ομώνυμο γεωγραφικό διαμέρισμα της Ελλάδος. Ως όρος πρωτοεμφανίζεται στον Όμηρο (Β.635, ξ.100, σ.84, ω.378 κ.α.) με την έννοια της ‘’απείρου χώρας’’, μιας περιοχής δηλαδή χωρίς αρχή και τέλος εκτεινόμενης βόρεια του πατραϊκού κόλπου. Μόλις στα τέλη του 6ου π.Χ. αι. αποκτά συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια και από τον 5ο π.Χ. αι. και έπειτα και πολιτικά, όπως αποδεικνύεται από τις γραπτές πηγές και τις επιγραφικές μαρτυρίες. Έτσι, κατοχυρώνεται ως ονομασία του ΒΔ τμήματος του ελλαδικού χώρου, με τη μεταβαλλόμενη σε κάθε ιστορική περίοδο έκταση, ονομασία που εξακολουθεί έως σήμερα.
Η απαρχή της πολιτιστικής διαδρομής της Ηπείρου χάνεται στο βάθος των χιλιετιών της απώτατης προϊστορίας. Πιο συγκεκριμένα, ξεκινά από την ανώτερη παλαιολιθική εποχή, οπότε και ανιχνεύεται η ανθρώπινη παρουσία, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα. Αν και πρόκειται για περιόδους μακρινές, ωστόσο οι συστηματικές και αρκετά εκτεταμένες έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στην Ηπειρωτική γη έχουν δώσει πολλά και χρήσιμα στοιχεία. Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του Ηπειρωτικού χώρου είναι η συνεχής ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα ήδη από την παλαιολιθική εποχή έως σήμερα, με περιόδους εξαιρετικής ακμής και μεγαλείου, όπως το ελληνιστικό κράτος του Πύρρου και το Ανεξάρτητο Κράτος της Ηπείρου. Η παραπάνω άποψη αποδεικνύεται και από τις γραπτές πηγές αλλά κυρίως από τα αρχαιολογικά δεδομένα.
Ακριβώς αυτή η μακραίωνη ιστορική πορεία, ο ιδιαίτερος πολιτισμός αλλά και η στρατηγική θέση της Ηπείρου έχει γίνει αντικείμενο μελέτης πολλών Ελλήνων, όπως και ξένων επιστημόνων. Πλέον, πλάι στα ελληνικά πανεπιστήμια και τις Εφορείες Αρχαιοτήτων, στέκονται ξένα πανεπιστημιακά ιδρύματα, συμβάλλοντας, με τον τρόπο τους, στη μελέτη και διερεύνηση της ιστορίας και του πολιτισμού της Ηπείρου.
Πιο συγκεκριμένα, από τον Σεπτέμβριο του 2014, έχει ξεκινήσει, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, ένα πρόγραμμα με τίτλο: Beyond the Borders: the History and Archaeology of Northern Greece (Πέρα από τα σύνορα, η ιστορία και αρχαιολογία της βορείου Ελλάδος). Ως γενικός στόχος του ορίζεται η έρευνα και μελέτη του υλικού πολιτισμού της αρχαίας Θεσσαλίας, Ηπείρου και Μακεδονίας από την αρχαϊκή έως και την πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο και πιο συγκεκριμένα από το 600 έως και το 30 π.Χ., περιλαμβάνοντας όμως και τις αντίστοιχες θέσεις που ανήκουν στα σύγχρονα κράτη της Αλβανίας και της Βόρειας Μακεδονίας. Μετά τον εντοπισμό και τη μελέτη των οικιστικών καταλοίπων και γενικότερα των αρχαιολογικών δεδομένων κάθε περιοχής και έχοντας πάντοτε υπόψη την ποικιλία και την πολυπλοκότητα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, με τις ιδιαίτερες τοπικές ταυτότητες, οι κύριες επιδιώξεις του προγράμματος είναι:α) να εντοπιστούν οι πολιτιστικοί, φυλετικοί και τοπικοί δεσμοί έκαστης περιοχής, β) να οριοθετηθούν οι περιοχές σύμφωνα με τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, γ) να διαφανεί, με ενάργεια, η εξέχουσα θέση τους στη σκιαγράφηση της αρχαίας ελληνικής ιστορίας και στη διαμόρφωση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, οι σχέσεις τους, οι επιρροές που δέχτηκαν αλλά και η επίδραση τους σε άλλους πολιτισμούς της Μεσογείου, ενώ, μέσα από κοινά αποδεκτά στοιχεία, να αρθεί η άποψη περί πολιτιστικής τους καθυστέρησης, προσφέροντας μια νέα θεώρηση στην έννοια, την εξάπλωση και την επίδραση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.
δ) Επιπλέον, επειδή η σύγχρονη έρευνα και βιβλιογραφία έχει επηρεαστεί καταλυτικά από τις υπάρχουσες γεωγραφικές, πολιτικές, εθνολογικές και διοικητικές διαιρέσεις στις υπό μελέτη περιοχές, οι οποίες διαμορφώθηκαν, σταδιακά, από τις ιστορικές συνθήκες μετά τους Βαλκανικούς πολέμους και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έως και τη σύγχρονη εποχή, το συγκεκριμένο πρόγραμμα έχει θέσει έναν ακόμη στόχο: να παραβλέψει και να αφήσει, σκοπίμως, στην άκρη τα σύγχρονα σύνορα Ελλάδος, Αλβανίας και Βόρειας Μακεδονίας. Στη συνέχεια και με αφετηρία νέες επιστημονικές συζητήσεις και διεργασίες μεταξύ των εμπλεκομένων μερών, να αναδιαμορφώσει τον ενιαίο αυτόν χώρο, διαιρώντας τον σύμφωνα με τα αρχαία όρια, όπως τα επέβαλλαν ιστορικοί, γεωγραφικοί και μορφολογικοί παράγοντες και συνδέοντάς τον, άρρηκτα, με πνευματικά και πολιτιστικά κριτήρια. Προκειμένου να επιτευχθεί ο παραπάνω στόχος, θα πρέπει να αξιοποιηθούν σωστά και στο έπακρο τα ήδη υπάρχοντα αρχαιολογικά δεδομένα, όπως και τα νέα που θα αποκαλυφθούν κατά την in situ έρευνα.
Επιπρόσθετα, το πρόγραμμα της Οξφόρδης επιδιώκει να δώσει μία τεκμηριωμένη απάντηση στο ερώτημα εάν τα φυσικά σύνορα ταυτίστηκαν ποτέ με τα αντίστοιχα πολιτιστικά και σε ποιο βαθμό επηρέασαν τη διαμόρφωση των ορίων των περιοχών διαχρονικά, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Η επιλογή των υπό μελέτη περιοχών κάθε άλλο παρά τυχαία θα πρέπει να θεωρείται. Αρχικά, για χρόνια, η ιστορική και αρχαιολογική έρευνα επικεντρωνόταν και περιόριζε τον ελληνικό πολιτισμό στα όρια της νοτίου Ελλάδος, ειδικά της Αθήνας και της Πελοποννήσου, παραβλέποντας τις βορειότερες περιοχές. Ωστόσο, σε ολόκληρη την επικράτεια δράσης και κυριαρχίας των ελληνικών φύλων, εντοπίζονται κοινοί θρησκευτικοί και πολιτιστικοί δεσμοί, ενώ παράλληλα, οι βορειότερες περιοχές αποτέλεσαν την κοιτίδα πολλών σημαντικών μύθων αλλά και την πατρίδα προσωπικοτήτων που πρωταγωνίστησαν στην αρχαία ελληνική ιστορία και άσκησαν καταλυτική επιρροή στη διαμόρφωση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Ακριβώς για τους παραπάνω λόγους, έγινε η επιλογή του συγκεκριμένου χώρου. Ένας ακόμη λόγος υπήρξε και η αλματώδης ανάπτυξη της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας στην Ελλάδα, στην Αλβανία και τη Βόρεια Μακεδονία, κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες. Οι συνεχιζόμενες ανασκαφές, μελέτες και έρευνες, είτε με την ενθάρρυνση, υποστήριξη και συχνά υποκίνηση των καθεστώτων των όμορων κρατών είτε με την οικονομική ενίσχυση της Ε.Ε., έχουν ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη ενός τεράστιου όγκου νέων αρχαιολογικών δεδομένων, τόσο με τη μορφή μνημείων και ευρημάτων όσο και μέσα από την αρχειακή έρευνα, στοιχεία τα οποία πρέπει να αναλυθούν και να αξιοποιηθούν συγκριτικά και διασυνοριακά.
Στον υπό μελέτη ενιαίο αυτόν χώρο, η Ήπειρος κατέχει μία ιδιαίτερη θέση. Ευρισκόμενη στο μεταίχμιο των σύγχρονων κρατών της Ελλάδος και της Αλβανίας, χρησιμεύει ως το κλειδί για την κατανόηση των ιστορικών δεδομένων και διεργασιών που ώθησαν τον ελληνικό κόσμο στην επαφή του με τις βόρειες και δυτικές περιοχές. Από τις ακτές της Ηπείρου εκκινούσε το αποικιακό όνειρο προς τη Δύση. Αντίστοιχα και οι Ρωμαίοι, έχοντας ως αφετηρία τις συγκεκριμένες ακτές, άρχισαν τις πολεμικές τους επιχειρήσεις ενάντια στους Μακεδόνες και τους Ιλλυριούς, που οδήγησαν στην καθυπόταξη και των δύο αυτών βασιλείων. Επιπλέον, η έναρξη της επιστημονικής συνεργασίας μεταξύ Ελλάδος και Αλβανίας, ανάμεσα τόσο σε μεμονωμένους επιστήμονες όσο και σε επιστημονικά και ερευνητικά κέντρα, έχει αλλάξει, άρδην, την ιστορική και αρχαιολογική θεώρηση του χώρου της ενιαίας αρχαίας Ηπείρου. Νέες θέσεις προστέθηκαν στον χάρτη, νέοι δεσμοί αποκαλύφθηκαν και γενικά τα νέα δεδομένα εμφανίζονται ευνοϊκά για αναθεώρηση και εκ νέου σκιαγράφηση της ιστορικής της γεωγραφίας.
Μάλιστα, η έρευνα και η καταγραφή των δεδομένων ξεκίνησε από την Ήπειρο για να συνεχιστεί με τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Τα ήδη υπάρχοντα στοιχεία και πορίσματα έχουν τοποθετηθεί σε έναν διαδραστικό χάρτη – πολυεργαλείο των αρχαιολογικών θέσεων, όπου ο χρήστης μπορεί να δει και να βρει συγκεντρωμένα τα βασικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά και τα οικιστικά κατάλοιπα. Το επόμενο βήμα περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός διεθνούς δικτύου επιστημόνων και φορέων από τις υπό μελέτη περιοχές, οι οποίοι θα συνεργάζονται και θα συμβάλλουν στην έρευνα μέσω συνεδρίων, δημοσιεύσεων και δημιουργικών εργαστηρίων για τον πληρέστερο εμπλουτισμό και την καλύτερη τεκμηρίωση των δεδομένων. Ως συνέπεια, το σύνολο των πορισμάτων θα εκπονείται έπειτα από συλλογική δουλειά, ενώ και η ιστοσελίδα του προγράμματος θα λειτουργεί ως μια πλατφόρμα επικοινωνίας και ανταλλαγής απόψεων, προσφέροντας ένα χρήσιμο εργαλείο σε όλους όσους ενδιαφέρονται και ασχολούνται με την αρχαιολογία της βορείου Ελλάδας.
Για περισσότερες πληροφορίες για το πρόγραμμα επισκεφτείτε την ιστοσελίδα του στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.borders.classics.ox.ac.uk/