Γράφει ο Αντώνης Κολιάτσος
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, λίγα λεπτά προτού το «Χριστός Ανέστη», η εικόνα του θρησκευτικού λειτουργού να εξέρχεται του «ιερού» ψέλνοντας το «δεύτε λάβετε φως» και τους πιστούς να σπεύδουν να ανάψουν τις λευκές λαμπάδες της Αναστάσεως είναι εθιμικά επαναλαμβανόμενη. Εν τούτοις πολλοί λίγοι γνωρίζουν τη διαμάχη που συντηρείται δια μέσου των αιώνων, μεταξύ εκείνων που πιστεύουν ότι το «Άγιο Φως» έρχεται από τους ουρανούς το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου και ανάβει την ύπερθεν του Τάφου του Ιησού τοποθετημένη ιερή κανδήλα με τα 33 κεριά, και εκείνων που βλέπουν το φαινόμενο της αφής του ως ένα τρυκ…
Πάντως είναι αλήθεια ότι μέχρι και σήμερα, πέρα από εμπειρίες, γνώμες, υποκειμενικές απόψεις και επιχειρηματολογίες που διατυπώνονται, αναφορικά με το ζήτημα της «θείας», ή μη προέλευσης του «Αγίου Φωτός», το πρόβλημα, αν και παλιό, παραμένει δυσεπίλυτο. Είναι, όμως, και «αντιλεγόμενο», με τις σχετικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί ανά τους αιώνες, να διακρίνονται από «εχθρικές», «σκεπτικιστικές», «ουδέτερες» μέχρι και δογματικά «υπερασπιστικές».
Αλλά σε τι συνίσταται η διαμάχη των αρνητών της εξ’ ουρανού αφής της ιερής φλόγας, με τους υπερασπιστές της και ποια είναι τα βασικά επιχειρήματα της κάθε πλευράς; Πάντως σε αυτή τη διαχρονικά συντηρούμενη «διένεξη» άξιος επισήμανσης είναι ο ισχυρισμός των λεγόμενων «φωτομάχων» ότι κάθε πιθανή μαρτυρία περί του θαύματος της Αφής του Φωτός του Παναγίου Τάφου, προέρχεται από εκκλησιαστικά πρόσωπα, ή πρόσωπα των οποίων το πολιτικό μέλλον ήταν είτε είναι εξαρτώμενο από τη θρησκεία. Σε αντίθεση με τους «φωτολάτρες», που υποστηρίζουν ότι ο σκοπός δεν είναι να αποδειχθεί το «θαύμα» του φαινομένου ή να ερμηνευτεί η φύση του, αλλά να καταδειχθεί και να απορριφθεί η αυθαιρεσία της ερμηνείας του από τους «φωτομάχους»
Ωστόσο πολλοί και επώνυμοι είναι οι «φωτομάχοι», που εμφανίζονται διά μέσου των αιώνων, όπως αυτή του Πάπα Γρηγορίου Η’ (Αρχιερατεία: 1227-1241),που αποκήρυξε το «Άγιο Φως», ως απάτη, του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Εφραίμ Β΄ (1766-1771),ο οποίος κατάργησε την τελετή αφής του της ιεράς φλόγας ως «χειροποίητον μηχανουργίαν», καταγγέλλοντας τους συντελεστές της, ως απατεώνες «φωτοποιούς».
Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η άποψη του Ρώσου ορθόδοξου αρχιμανδρίτη (και επιστήμονα) Πορφύριου, ο οποίος από διήγηση σ’ αυτόν του Μητροπολίτη Ιεροσολύμων, ανέφερε: «όταν ο στρατιωτικός διοικητής της Αιγύπτου Ιμπραήμ Πασάς -ναι! ο γνωστός μας από την Ελληνική Επανάσταση στον Μοριά- βρισκόταν στα Ιεροσόλυμα, ζήτησε να του επιτραπεί η είσοδος στο ναό, προκειμένου να επιβεβαιώσει ο ίδιος την αυθεντικότητα του θαύματος, και αν όντως επρόκειτο για θαύμα τότε θα έκανε μια μεγάλη δωρεά στο ταμείο της εκκλησίας, διαφορετικά, αν επρόκειτο για απάτη, θα την αποκάλυπτε σε όλη την Ευρώπη και θα προέβαινε σε κατάσχεση όλης της περιουσίας του Πανάγιου Τάφου, η οποία είχε συγκεντρωθεί από δωρεές και τάματα των πιστών όλα αυτά τα χρόνια..» Ωστόσο με το φόβο ότι μια τέτοια πιθανή ενέργεια θα…δυσαρεστούσε τον Τσάρο Νικόλαο της Ρωσίας, με απρόβλεπτες για τον Ιμπραήμ πολιτικές και στρατιωτικές συνέπειες, ο τελευταίος «έθαψε» το όλο θέμα….
Αποκαλυπτικός είναι επίσης ο πιο κάτω διάλογος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, με φιλοξενούμενους Μητροπολίτες του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, όπως τον μετέφερε ανώνυμος Κύπριος ιεροψάλτης, σε τηλεοπτική εκπομπή(σ. σ, δεσμεύτηκε να καταθέσει ενόρκως ή και ενώπιον της Ιεράς Συνόδου η μαρτυρία του):«…Ένα βράδυ μετά τον δείπνον, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος επρότεινε να πάρουμε το καφεδάκι μας στο Μέγα Συνοδικόν. Εκεί λοιπόν συζητώντας διάφορα θέματα ρώτησε ο Μακάριος τους φιλοξενούμενους μητροπολίτες: «Άγιοι αδελφοί, τώρα που είστε εδώ, είναι ευκαιρία να μου λύσετε μια απορία που έχω». Του είπαν, «στην διάθεση σου Μακαριότατε αν μπορούμε, γιατί όχι»; Και τότε ο Μακάριος τους είπε: «Άγιοι αδελφοί πέστε μου σας παρακαλώ, τί γίνεται με το θαύμα του Αγίου Φωτός, είναι πράγματι θαύμα;».
Οι μητροπολίτες απ’ τα Ιεροσόλυμα εμειδίασαν και του είπαν: «Μακαριότατε, κοροϊδεύουμε τον κόσμο, είναι ντροπή μας να κοροϊδέψουμε και εσένα». Και τότε ο Μακάριος αντείπε:
– «Μα δηλαδή, θέλετε να πείτε πως δεν είναι θαύμα;».
– Όχι δεν είναι θαύμα, ήταν η απάντηση.
– «Ε, τί είναι λοιπόν;».
– Μακαριότατε είναι μια τελετή η οποία γίνεται κάθε Μέγα Σάββατο εις τον ιερό ναό της Αναστάσεως.
– «Και γιατί δεν λέτε την αλήθεια εις τον κόσμο;».
– Μακαριότατε, ποιος τολμά να πει την αλήθεια εις τον κόσμο; Θα μας λιντσάρει».
Πάντως, αν και η πιο συνηθισμένη εξήγηση που δίνουν όσοι πιστεύουν στη θαυματουργή προέλευση του “Άγίου Φωτός”, είναι αυτή που περιλαμβάνει την αυτανάφλεξη των κεριών, εντούτοις, σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες το «Άγιο Φως» είναι ένα σύνθετο φαινόμενο το οποίο εμφανίζεται στο θόλο εντός του Ναού της Αναστάσεως αλλά κατά άλλους έξω από αυτόν. Σχετικές μαρτυρίες αναφέρουν: ότι πολλές λαμπάδες των πιστών και κανδήλες ανάβουν μόνες τους, ενώ η φλόγα δεν τους καίει τα πρώτα λεπτά. Μάλιστα ορισμένα βίντεο δείχνουν ιερείς ή πιστούς να κινούν το αναμμένο κερί κοντά στα γένια τους ή στα χέρια τους χωρίς να τους καίει. Το ίδιο ισχυρίζεται και η ιστοσελίδα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, αν και από Επισκόπους του έχει αναφερθεί ότι «το θαύμα είναι ο καθαγιασμός της φυσικής φωτιάς που λαμβάνεται από την άσβεστη κανδήλα εντός του Πανάγιου Τάφου, και όχι το άναμμα προηγουμένως σβησμένης κανδήλας ή κεριών.»
Εξ’ άλλου πολλές ιστορικές αναφορές του φαινομένου, καταγράφονται: στο οδοιπορικό στους Αγίους τόπους της Ισπανίδας μοναχής Αιθερίας,(381-384 μχ), στην επιστολή του Νικήτα Βασιλικού, κληρικού της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως στον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ’ τον Πορφυρογέννητο (947 μχ), στο χρονικό της Α’ Σταυροφορίας από τον Φουσέ της Σαρτρ, Γάλλο ιερέα και έναν από τους πλέον αξιόπιστους μάρτυρες των ιστορικών γεγονότων της εποχής (1059–1127 μχ). Αλλά και στις διηγήσεις: του επίσης Γάλλου Βερνάρδου(865-870 μχ) καθολικού μισιονάριου και μοναχού, του ηγούμενου της Βερντέν(1026 μχ), του Ρώσου ηγούμενου Δανιήλ, του Πέτρου του Σεβάσμιου του Κλυνύ (1094–1156) τις παραμονές της Β’ Σταυροφορίας, του λόγιου πρώην Βυζαντινού Αυτοκράτορα (1347–1355) και μετέπειτα μοναχού, του Ιωάννη Καντακουζηνού στην γ’ απολογία του κ.ά.
Παρά ταύτα, κατά τους «φωτομάχους», η αφή του «Αγίου Φωτός», είναι μια απόκρυφη εφαρμογή, που οργανώνουν οι κληρικοί του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων εδώ και αιώνες. Το δικαιολογητικό στοιχείο αυτής της εκδοχής είναι ότι τα κεριά έχουν εμβαπτιστεί προηγουμένως σε φωσφόρο, ο οποίος, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα έχει την ιδιότητα της αυτό-ανάφλεξης. Ο φωσφόρος, όπως εξηγούν οι ίδιοι, ως χημικό στοιχείο ανακαλύφθηκε κατά τον 17ο αιώνα και δεν απαντάται ελεύθερος στη φύση. Παρόλα αυτά, είναι γνωστές από πολύ παλαιότερα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής κάποιες «θαυματουργές ουσίες» ή «κρήνες» (πηγές) που παρουσίαζαν τέτοιου είδους φαινόμενα. Αυτό με τη σειρά του μπορεί να σημαίνει είτε ότι ο Πανάγιος Τάφος βρίσκεται σε μια τέτοια περιοχή, είτε ότι χρησιμοποιείται αυτούσια κάποια πανάρχαιη «θαυματουργή ουσία» (χημική ένωση) της οποίας το όνομα και η σύσταση διατηρούνται μέχρι σήμερα, ως ιερατικό «επτασφράγιστο» μυστικό. Εντούτοις, όπως υποστηρίζεται από πιστούς, η φλόγα που προέρχεται από το «Άγιο Φως» φέρεται να φωτοβολεί αλλά να μην προκαλεί καύση κατά τα πρώτα 33 λεπτά, σε αντίθεση με τη φυσική δράση της φωτιάς. Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση καταφανής είναι η σύγκριση που γίνεται αναφορικά όχι με το φως αλλά με τη φωτιά.
Ωστόσο ο Μιχάλης Καλόπουλος, ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και συγγραφέας έχει δημοσιεύσει έρευνα, που αποδεικνύει ότι «τα αυτό-αναφλεγόμενα υλικά και η θρησκευτική πυροτεχνουργία που ήταν γνωστή στην αρχαιότητα, είναι επαρκή για να παράγουν το αποτέλεσμα που περιγράφεται ως Άγιο Φως». Ο ίδιος, ισχυρίζεται, ότι με τη συνδρομή του Εργαστηρίου Χημείας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης προσδιόρισε ως καταλληλότερη ουσία για μια τέτοια χρήση τον λευκό φωσφόρο. Μάλιστα αναφερόμενος στην καθυστερημένη αυτό-ανάφλεξη της λαμπάδας, όπως και στην «ακαΐα της φλόγας της», επισημαίνει: «…απλά, εάν ο φωσφόρος, που συνήθως φυλάσσεται κάτω από νερό για να μην αναφλεγεί, διαλυθεί σε κάποιο κατάλληλο οργανικό διαλύτη και μετά ένα πανί ή κερί βουτηγμένο στο διάλυμα εκτεθεί στον ατμοσφαιρικό αέρα, η αυτό-ανάφλεξη δεν γίνεται αμέσως, αλλά καθυστερεί έως ότου εξατμιστεί σχεδόν τελείως ο διαλύτης. Στη συνέχεια το υλικό αρχίζει πρώτα να καπνίζει και τέλος αναφλέγεται, με ζωηρή φλόγα[…].Τα πειράματά μας έδειξαν ότι η αυτόματη ανάφλεξη των κεριών μπορεί να επέλθει με ελεγχόμενη χρόνο-καθυστέρηση ημίσειας ώρας και άνω, εξαρτώμενη από την πυκνότητα του διαλύματος του φωσφόρου και του τύπου του οργανικού διαλύτη που χρησιμοποιεί κανείς…»(σ. σ, σημειωτέον ότι σχετικό πείραμα έχει πραγματοποιήσει ο ίδιος, προ ετών, με απόλυτη επιτυχία από το τηλεοπτικό κανάλι «EXTRA»).
Βεβαίως η πιο πάνω εξήγηση, παραβλέπει το γεγονός ότι τα κεριά δεν αυτό-αναφλέγονται άκαιρα, αν και η προμήθεια τους γίνεται από υπαίθριους χώρους ή καταστήματα, τα οποία έχουν τα εμπορεύματα εκτεθειμένα στον αέρα, και μάλιστα η προμήθεια των κεριών, συχνά γίνεται αρκετές ημέρες πριν την Ανάσταση, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, οι πιστοί παραμένουν στον Ναό της Αναστάσεως από το βράδυ της Μ. Παρασκευής.
Πάντως στη σημερινή εποχή, συχνά οι διαφωνίες επάνω σε θέματα που αφορούν στην Ορθόδοξη Πίστη και Παράδοση, και ειδικότερα στο θέμα του «Αγίου Φωτός», οι αντιρρήσεις που προβάλλουν διάφοροι αρνητές της περίπτωσης του θαύματος, και τα αντί-επιχειρήματα της άλλης πλευράς, αναπτύσσονται μέσα από μια επιχειρηματολογία που βασίστηκε όχι σε κάποια σπάνια και δυσεύρετα χειρόγραφα, αλλά σε δύο, όλα κι όλα, πασίγνωστα και σύγχρονα βιβλία, τα οποία υπάρχουν σε κυκλοφορία εδώ και λίγα χρόνια. Το πρώτο έχει τίτλο: «Το αρχιτεκτονικό συγκρότημα του ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του Αγίου Φωτός» (σ. σ, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999) με, συγγραφέα τον Κ. Καλοκύρη, ομότιμο καθηγητή ΑΠΘ. Και το δεύτερο είναι τα «Φωτομαχικά-Αντιφωτομαχικά» του Πρωτοπρεσβύτερου Γεωργίου Μεταλληνού (σ. σ. εκδόσεις Κάτοπτρο-Ιστορητής, Αθήνα 2001).