Το 2021 ,στη διακοσιοστή επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης , η πρεσβεία των ΗΠΑ είχε οργανώσει ένα πλήρες πρόγραμμα με εκθέσεις και εκδηλώσεις για να γιορτάσει τους μακραίωνους φιλικούς δεσμούς Ελλάδας -Αμερικής. Μια διάσταση του προγράμματος ήταν και αυτή η συλλογή προφορικής ιστορίας, τα «80 χρόνια αμερικανικής διπλωματίας στην Ελλάδα, 1940-2020 ».Η συλλογή καταδεικνύει τη σχέση των δύο χωρών σε καλές και κακές εποχές επί οκτώ δεκαετίες ,και την έχει επιμεληθεί ο Ρίτσαρντ Τζάκσον , πρώην Εμπορικός Ακόλουθος της πρεσβείας και πρώην πρόεδρος του Ανατόλια και του Κολεγίου Αθηνών.
Τα αποσπάσματα σε αυτόν τον τόμο δεν έχουν λογοκριθεί από την πρεσβεία, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ή της κυβέρνησης των ΗΠΑ και εκφράζουν τις αυθεντικές προσωπικές απόψεις του κάθε διπλωμάτη. Υποχρέωση των ομιλούντων ήταν μόνο να αποφύγουν αναφορές σε απόρρητο υλικό.
Κάποιες από τις σελίδες του βιβλίου είναι απολαυστικές, άλλες βρίθουν από δραματικές καταστάσεις και σοβαρά επίδικα, με αντίκτυπο σε θεμελιώδη συμφέροντα των δύο χωρών ,και, περιλαμβάνουν πολλές λεπτομέρειες που δεν έχουν έρθει μέχρι σήμερα στη δημοσιότητα.
Η Ελλάδα έχει τόσο ταραγμένη σύγχρονη ιστορία- Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ,Εμφύλιος, ανοικοδόμηση και σχέδιο σταθεροποίησης, χούντα ,δολοφονία Γουέλς και 17 Νοέμβρη, CIA, Κύπρος, Τουρκία κ.λ.π.-ώστε ένα τέτοιο βιβλίο θα μπορούσε να αποτελέσει κάτι σαν πρόπλασμα για μια παρόμοια δουλειά σε άλλες χώρες.
Οι αναγνώστες θα διαπιστώσουν ότι συχνά υπάρχουν διαφωνίες και αντιφάσεις ανάμεσα στις αφηγήσεις. Αυτό είναι αναπόφευκτο, και ζητούμενο μάλιστα, με δεδομένη την περιπλοκότητα των ζητημάτων όλα αυτά τα ογδόντα χρόνια. Μέσα από τις αταίριαστες φωνές ,όμως, υπάρχει πάντα η ελπίδα να αναδυθεί ως συμπέρασμα ότι οι σχέσεις των ΗΠΑ με την Ελλάδα όλες αυτές τις δεκαετίες υπήρξαν στο μεγαλύτερο μέρος τους θετικές.
Παρουσιάζουμε κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τις μαρτυρίες των Αμερικανών διπλωματών :
« Η Ελλάδα ήταν μια πολύ φτωχή , κακοτράχαλη χώρα τότε. Ο Εμφύλιος είχε μόλις τελειώσει. Η ανοικοδόμηση από τις καταστροφές του πολέμου στην οικονομία , που ήταν τεράστιες , είχε μόλις ξεκινήσει. Εκείνη την εποχή, παρείχαμε ακόμα τα 2/3 του ξένου συναλλάγματος που χρειαζόταν η χώρα .Το συνολικό ποσό του ξένου συναλλάγματος για την Ελλάδα ήταν τότε κάπου στα 400 εκατομμύρια δολάρια .Εμείς δίναμε τα 280 εκατομμύρια, και το υπόλοιπο ήταν δικό τους : ναυτιλιακά εμβάσματα, εξαγωγές , εμβάσματα αποδήμων, κ.ο.κ. Επομένως ήταν απόλυτα εξαρτημένοι από την αρωγή του αμερικανικού Σχεδίου Μάρσαλ…» Τζέιμς Κ.Γουόρεν, ο Νεότερος ,Οικονομικός Αναλυτής ,Σχέδιο Μάρσαλ ,Αθήνα (1950-1954)
«…Είναι αλήθεια ότι, λόγω μακράς ιστορικής σχέσης, το Παλάτι, και ιδίως η βασίλισσα Φρειδερίκη , ανέκαθεν θεωρούσαν πως, παρά τις καλές σχέσεις τους με την πρεσβεία , ο πραγματικός δρόμος προς τον Λευκό Οίκο περνούσε από τη CIA. Έτσι, οι συνδέσεις τους με την Υπηρεσία καλλιεργούνταν με πολύ ζήλο. Ήταν πολύ λιγότερο εύκολο για την πρεσβεία να έχει συνεχή διάλογο με το Παλάτι ,κατά τη γνώμη μου. Εγώ δεν ήμουν πρέσβης. Ήμουν επιτετραμμένος ,αλλά νομίζω πως είναι ορθή η άποψη πως οι σχέσεις με το Παλάτι ,αν και αρκετά εγκάρδιες, δεν ήταν τόσο στενές όσο οι σχέσεις του Παλατιού με τη CIA.Μέχρι σήμερα ακόμα , δεν ξέρω πόσα γνώριζε η CIA για το πραξικόπημα των συνταγματαρχών .Ξέρω πως ο Παπαδόπουλος είχε δουλέψει ως μυστικός πράκτορας κάποιου είδους και ότι είχε μακρές και συνεχιζόμενες επαφές με τη CIA. Και, σε πολλές περιπτώσεις ,αν ήθελες να περάσεις ένα μήνυμα , ο τρόπος ήταν μέσω της CIA. Δεν το λέω πως δεν μετέφεραν το εκάστοτε μήνυμα με ακρίβεια και πιστότητα , υπήρχε όμως η αίσθηση πως οι επαφές τους ήταν συχνά καλύτερες απ΄ ότι οι δικές μας…» Νόρμπερτ Λ.Άνσουτς, Επιτετραμμένος της Πρεσβείας ,Αθήνα (1964-1967)
«…Ήξερα διάφορα στελέχη της CIA σε πολλές χώρες. Σε κάποιες , έβρισκα τους ανθρώπους της Υπηρεσίας πολύ καλλιεργημένους ,προφανώς χρήσιμους για την αμερικανική κυβέρνηση, και σε κάποιες περιπτώσεις έπρεπε να γίνει ένας σχετικός συντονισμός. Η Ελλάδα ήταν ιδιαίτερη περίπτωση .Εικάζω ότι το αρχηγείο της CIA για τη Μέση Ανατολή ήταν εκεί. Δεύτερον , πολλοί άνθρωποι της CIA ήταν είτε Ελληνοαμερικανοί οι ίδιοι είτε Αμερικανοί παντρεμένοι με Ελληνίδες ,άρα ενταγμένοι στην κοινότητα. Η δουλειά της CIA ήταν να συλλέγει πληροφορίες και βοήθησαν να συσταθεί η ΚΥΠ στην Ελλάδα. Το αποτέλεσμα ήταν να έχουν πολύ στενές επαφές με την ΚΥΠ, την Ελληνική CIA .Ο συνταγματάρχης Παπαδόπουλος προερχόταν από τη στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών , έτσι είχαν πολύ στενή επαφή μαζί του ,παρότι η ίδια η CIA και ο Σταθμάρχης της είχαν μέχρι πρότινος στενές σχέσεις με τη μοναρχία και με τη βασίλισσα. Μου είπαν κάποιοι πως ο Σταθμάρχης της CIA ,ο Τζακ Μάουρυ , κυριολεκτικά έσπρωχνε το καροτσάκι με τα ψώνια της βασίλισσας στο αμερικανικό πρατήριο.
Ήταν τόσο ανοιχτοί ώστε όλοι ήξεραν ποιος ήταν της CIA, γιατί όταν έφτασα κάποιοι Έλληνες δημοσιογράφοι έλεγαν: «Τον ξέρεις αυτόν ; Είναι της CIA».Είχαν πολύ κόσμο , και αυτό εξηγεί το συμβάν αργότερα ,όταν Έλληνες πυροβόλησαν και σκότωσαν τον Σταθμάρχη της CIA έξω από το σπίτι του. Φαίνεται πως οι πάντες γνώριζαν ότι ήταν το σπίτι του Σταθμάρχη της CIA. Καλά , ίσως όχι οι πάντες , σίγουρα όμως όσοι ασχολούνταν με τα πολιτικά ,δημοσιογράφοι, πολιτικοί…» Έιμπραχαμ Μ.Σίρκιν ,Ακόλουθος Τύπου, USIS, Αθήνα (1967-1972)
«…Εκ των υστέρων , η κακοδιαχείριση επί χούντας φαντάζει σχεδόν ολοκληρωτική. Είχα έναν φίλο από τα χρόνια της Θεσσαλονίκης , έναν Έλληνα συνταγματάρχη που υπηρετούσε στην Κοζάνη, όπου είχε τη βάση της η μεγαλύτερη δύναμη τεθωρακισμένων σε αυτό το κομμάτι της χώρας. Παρατηρούσε ότι οι μπαταρίες καδμίου δεν είχαν αντικατασταθεί μετά τη λήξη τους, τα δε στόχαστρα νυχτερινής όρασης των τανκς ήταν χαλασμένα. Άρχισε να τσακώνεται με τους προϊσταμένους του και να χώνει τη μύτη του πιο βαθιά, συνειδητοποιώντας ότι το πρόβλημα ήταν γενικό και ότι τα τανκς παντού θα ήταν ευάλωτα σε μια νυχτερινή επίθεση. Αν θυμάμαι καλά , άρχισε να παγαίνει από ανώτερο σε ανώτερο , φτάνοντας τελικά στον ίδιο τον Παττακό, ο οποίος τον έκλεισε φυλακή. Απλώς λόγω διαφθοράς ,δεν ήθελε αν καν ν΄ ακούνε για τέτοια ου είδους προβλήματα. Καταλαβαίνεις από αυτό πόσο σάπια ήταν τα πράγματα , μέχρι το μεδούλι…» Ρίτσαρντ Λ.Τζάκσον, Πρόξενος ,Θεσσαλονίκης (1972-1975),Εμπορικός Ακόλουθος, Αθήνα (1975-1977)
«…Ο Παπανδρέου είχε πει δημοσίως αρκετές φορές ότι θα έβγαζε την Ελλάδα από το ΝΑΤΟ και από την ΕΟΚ. Είχε επίσης πει κατ ΄επανάληψη ότι θα πετούσε τις αμερικανικές βάσεις έξω από την Ελλάδα αν εκλεγόταν .Τα έλεγε συχνά αυτά τα πράγματα ώστε ο κόσμος -ανάμεσά τους κι εμείς ,νομίζω- τα πίστευε, τουλάχιστον κάποια. Όταν συνόδευσα μια φορά τον πρέσβη μας, τον Μπομπ ΜακΚλόσκι , σε μια συνάντηση με τον Παπανδρέου , βρήκα τον Παπανδρέου εντελώς διαφορετικό κατ΄ ιδίαν σε σχέση με τη δημόσια περσόνα του.
Όμως με το που ανέβαινε στο βήμα , γινόταν άλλος άνθρωπος , αγέρωχος ,αν όχι κι εντελώς απρόβλεπτος στο τι έλεγε. Πήγα στην τελευταία συγκέντρωση πριν από τις εκλογές του 1981, πρέπει να ήταν 200-300.000 κόσμος στην Πλατεία Συντάγματος. Είχα δει τον πατέρα του να μιλά στη Θεσσαλονίκη το 1958 ,νομίζω όμως πως ο γιος ήταν καλύτερος. Φυσικά , δεν έκανε τίποτα απ΄ αυτά που έλεγε πώς θα κάνει, το είχαμε όμως από κοντά στις πρώτες του θητείες. Για παράδειγμα , έχει γίνει παράδοση ο προεδρεύων της ΕΟΚ να καλείται στις ΗΠΑ. Ο Παπανδρέου ήταν ο πρώτος που δεν προσκλήθηκε. Τον σνομπάραμε, και νομίζω εκ των υστέρων πως ήταν λάθος μας.
Θεωρώ πως με τον καιρό συνειδητοποιήσαμε ότι έπρεπε να βλέπουμε τι έκανε ο Παπανδρέου, όχι τι έλεγε. Προφανώς δεν έβγαλε την Ελλάδα ούτε από την ΕΟΚ ούτε από το ΝΑΤΟ. Ούτε πέταξε έξω τις βάσεις μας εν μία νυκτί. Νομίζω πως δεν μας ανησυχεί πια ,είναι και σοβαρά άρρωστος , αναρωτιέσαι καμιά φορά ποιος κυβερνά την Ελλάδα…» Τσάρλς Γ. ΜακΚάσκιλ Σύμβουλος Πολιτικών Υποθέσεων, Αθήνα (1979-1983)
«…Νομίζω ξανακοιτώντας την πως η Συμφωνία των Πρεσπών ήταν επαναστατική πράξη στην ελληνική εξωτερική πολιτική , και, όπως επιμένω να λέω σε όλους ακόμα και σε φίλους στη Νέα Δημοκρατία , λαμπρό παράδειγμα του οράματος που προσπαθούσα να προωθήσω επί δύο χρόνια , του οράματος της Ελλάδας ως πυλώνα σταθερότητας. Αυτή η Ελλάδα μπορεί να είναι πηγή λύσεων, όχι μόνο προβλημάτων. Αυτό απέδειξαν οι Πρέσπες και η προθυμία του Πρωθυπουργού να αναλάβει το πολιτικό κόστος για τη συμφωνία.
Νομίζω πως οι ΗΠΑ, η πρεσβεία εδώ, η πρεσβεία μας στα Σκόπια , ο αντιπρόεδρος Πενς και ο Γουές Μίτσελ, έπαιξαν όλοι πολύτιμο ρόλο στο να γίνει πράξη η συμφωνία με έναν τρόπο που μόνο οι ΗΠΑ μπορούν να παίξουν, γιατί είχαμε σχέσεις εμπιστοσύνης με όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Για μένα, ήταν μια περιφανής στιγμή αποτελεσματικής αμερικανικής διπλωματίας.
Τελικά, ήταν τα εμπλεκόμενα μέρη που έπρεπε να αποφασίσουν ότι θα κάνουν τη συμφωνία πράξη, και δίνω πολλά εύσημα στους Ζάεφ και Ντιμιτρόφ , ενώ από ελληνικής πλευράς ήταν στην πραγματικότητα ένα σχέδιο του Κοτζιά μέχρι την τελευταία πράξη, όταν χρειάστηκε να πάρει την ευθύνη ο Τσίπρας. Πάντα όμως είχα την αίσθηση ότι το σχέδιο ήταν ουσιαστικά του Κοτζιά -φανταζόμουν κομματικές συνεδριάσεις του ΣΥΡΙΖΑ όπου κοίταζαν ο ένας τον άλλον κι έλεγαν: γιατί το κάνουμε αυτό ; Πώς βοηθά το κόμμα; Και ο Τσίπρας ,προς μεγάλη του τιμή, αναγνώρισε πως ήταν θέμα ιστορικής κληρονομιάς και πως έβαζε την Ελλάδα στον σωστό δρόμο μακροπρόθεσμα. Δεν είχε απήχηση η συμφωνία στη Νέα Δημοκρατία , και είχα κάποιες πολύ έντονες συζητήσεις με ανθρώπους που κατέχουν μεγάλη εξουσία σήμερα, αλλά ξέρω πως σχεδόν όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι και αρκετά ικανοποιημένοι που το έλυσαν άλλοι το θέμα γι΄ αυτούς…» Τζέφρι Πάιατ ,Πρέσβης, Αθήνα (2016-2022)
Ο Ρίτσαρντ Λ. Τζάκσον υπηρέτησε στο διπλωματικό σώμα των ΗΠΑ από το 1965 έως το 1999 αναλαμβάνοντας αποστολές στη Σομαλία, τη Λιβύη, την Ουάσινγκτον, την Ελλάδα, το Μαρόκο και στον ΟΗΕ. Διετέλεσε πρόεδρος του Κολεγίου Ανατόλια στη Θεσσαλονίκη από το 1990 έως το 2009 και πρόεδρος του Κολεγίου Αθηνών από το 2017 έως το 2020.
Βιβλία του: The Non-Aligned, the United Nations and the Superpowers (1983), The Incidental Oriental Secretary and Other Tales of Foreign Service (2016) και American Hero. The True Story of Tommy Hitchcock (συλλογικός τόμος, 2016).
Ζει στην Αθήνα και είναι μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής της ανθρωπιστικής οργάνωσης The Home Project.
Γράφει : Ο Κώστας Τραχανάς
