Γράφει η Κωνσταντίνα Ζήδρου*
Η οικογένεια αποτελεί το βασικό δομικό στοιχείο, το θεμελιακό κύτταρο όλων των κοινωνιών, διαχρονικά. Με τον όρο «οικογένεια», εννοούμε μία μικρή ομάδα ανθρώπων που συνδέονται μεταξύ τους με βιολογικούς και ψυχολογικούς δεσμούς και συνήθως διαμένουν κάτω από την ίδια στέγη. Η ομάδα αυτή μπορεί να περιλαμβάνει αποκλειστικά τους γονείς και τα παιδιά, πυρηνική οικογένεια, είτε και άλλα μέλη π.χ. τον παππού και τη γιαγιά ή και άλλους συγγενείς, διευρυμένη οικογένεια. Επιπλέον, υπάρχει και η μικτή, η μονογονεική και η χωλή οικογένεια. Κύριος στόχος της ήταν και είναι η γέννηση των παιδιών, με σκοπό τον πολλαπλασιασμό και τη διαιώνιση της κοινωνίας. Επομένως, από την ύπαρξη και τη σωστή λειτουργία της, εξαρτάται η επιβίωση της ίδιας της κοινωνίας, για αυτό και γρήγορα κατοχυρώθηκε, νομικά, και συμπεριλήφθη στους κοινωνικούς θεσμούς.
Επειδή όμως η οικογένεια είναι ένας ζωντανός οργανισμός, μεταβάλλεται, εξελίσσεται και προσαρμόζεται, αδιάκοπα, στις νέες συνθήκες. Έτσι, η βυζαντινή οικογένεια διαδέχτηκε την αντίστοιχη ρωμαϊκή. Οι διασωθείσες βυζαντινές πηγές, αν και υστερούν σε αριθμό και πληροφορίες σε σχέση με τις αντίστοιχες δυτικές, επαρκούν για τη σκιαγράφηση της δομής και της σημασίας της, καθώς θεωρήθηκε ως ένας από τους θεμελιώδεις κοινωνικούς θεσμούς και κατοχυρώθηκε μέσω του γάμου.
Όπως κάθε άλλη ομάδα, κοινότητα, κοινωνικός σχηματισμός, έτσι και η οικογένεια έχει ανάγκη από έναν αρχηγό – ηγέτη. Τον συγκεκριμένο ρόλο, στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες, διαδραμάτισε ο άντρας – πατέρας, συχνά, με απόλυτη εξουσία επάνω στη σύζυγο – μητέρα και τα παιδιά. Ο πατέρας είναι αυτός που αποφασίζει και διασφαλίζει την ύπαρξη, τη δομή και τη συνοχή της οικογένειας. Πρόκειται για τις γνωστές πατριαρχικές οικογένειες, μοντέλο που περνά από τον ρωμαϊκό κόσμο στο Βυζάντιο.
Βέβαια, στην τέχνη, τον πρώτο λόγο έχει η μητέρα, καθώς εκπροσωπείται από το ιδανικό πρότυπό της, τη Θεοτόκο. Ωστόσο, στις κτητορικές παραστάσεις αλλά και στις αντίστοιχες θρησκευτικών θεμάτων, τόσο από την Παλαιά όσο και από την Καινή Διαθήκη και όπου απαιτείται απεικόνιση οικογένειας, απαντά, κατά κανόνα, και ο πατέρας, ισότιμα, με τη μητέρα. Σε ελάχιστα μόνο παραδείγματα, κυρίως της Παλαιάς Διαθήκης, όπου αναφερόμαστε σε μία πιο αυστηρή ανδροκρατούμενη κοινωνία π.χ. στη σκηνή όπου ο Ιακώβ ευλογεί τους 12 γιους του ή στη σκηνή που ο Ιωσήφ ευλογεί τους γιους του, ή ακόμη στη σκηνή που ο Δαβίδ χρίεται βασιλιάς από τον Σαμουήλ, εμφανίζεται μόνο ο πατέρας και τα παιδιά, χωρίς τη μητέρα. Όμως, η πλούσια εικονογραφία της Θεοτόκου και οι πολυπληθείς απεικονίσεις της με τον Ιησού οδηγούν σε ένα σαφές προβάδισμα της μητέρας.
Η κυριαρχία της απεικόνισης της μητέρας θα μπορούσε να εξηγηθεί από το γεγονός ότι βρισκόταν πιο κοντά στα παιδιά, από τη γέννηση και μέχρι την ενηλικίωση και ανεξαρτητοποίησή τους. Ήταν αυτή που επιμελούταν, ως επί το πλείστον ή και σε κάποιες περιπτώσεις σχεδόν αποκλειστικά, την ανατροφή των νέων μελών, σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία. Αντίστοιχα, ο πατέρας εργαζόταν, οπότε και απουσίαζε αρκετές ώρες ή ακόμη και μήνες ή χρόνια, εάν πολεμούσε κάπου με τον αυτοκρατορικό στρατό ή ρύθμιζε κρατικά θέματα, ταξιδεύοντας για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Τα παιδιά ζούσαν και μεγάλωναν με τη μητέρα, την οποία συνήθιζαν και αγαπούσαν περισσότερο. Αντίθετα, τον πατέρα τον έβλεπαν λιγότερο ή σπάνια, ενώ συχνά εμφανιζόταν πιο απρόσιτος και αυστηρός, είτε γιατί δεν είχε την απαιτούμενη διάθεση λόγω των προβλημάτων και των περισσότερων ευθυνών, είτε επειδή επιδίωκε να διατηρεί, με τη στάση του, την πειθαρχία και να οριοθετεί τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των μελών της οικογένειας.
Άλλη μία παράμετρος είναι η ολοκληρωτική και μόνιμη απουσία του πατέρα, είτε λόγω θανάτου ή εγκατάλειψης της οικογένειας, είτε σε περιπτώσεις παιδιών εκτός γάμου. Τότε και πάλι, η μητέρα αναλάμβανε, αποκλειστικά, την ευθύνη της ανατροφής των παιδιών, ίσως και με τη βοήθεια κάποιου αρσενικού συγγενικού της προσώπου, ο οποίος λειτουργούσε, εν μέρει, ως το πατρικό πρότυπο. Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, δικαιολογείται ο μεγάλος αριθμός σωζόμενων βυζαντινών επιταφίων λόγων για τη μητέρα, σε σχέση με τους αντίστοιχους για τον πατέρα.
Κωνσταντίνα Ζήδρου
Αρχαιολόγος