Της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ
ΖΗΔΡΟΥ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
Λίγο μετά την εφεύρεση της γραφής, οι ανάγκες ομαδοποίησης, συγκέντρωσης και ανάδειξης των γραφομένων οδήγησαν στη δημιουργία των πρώτων χειρογράφων, ενώ στην προσπάθεια για καλύτερη κατανόηση και σαφέστερη απόδοση των κειμένων, προστέθηκαν δίπλα σε αυτά και εικόνες, δίνοντάς μας έτσι τα πρώτα εικονογραφημένα χειρόγραφα. Αρχικά, φερόταν επάνω σε εύθραυστα ειλητά από πάπυρο έως τον 2ο μ.Χ αι., οπότε πραγματοποιείται η καθοριστική τομή, με το πέρασμα στην περγαμηνή και στη μορφή του κώδικα. Ο κώδικας, έχοντας τη δομή του σημερινού βιβλίου, αποδείχτηκε ανθεκτικός και συντέλεσε, με τις νέες δυνατότητες που προσέφερε, στις σαρωτικές αλλαγές στον τρόπο γραφής και διακόσμησης αλλά και στην ευρύτερη διάδοση του βιβλίου.
Το εικονογραφημένο χειρόγραφο συνδυάζει, άψογα, τον λόγο και την εικόνα. Στο βυζαντινό όμως εικονογραφημένο χειρόγραφο, τα δύο στοιχεία αλληλοσυμπληρώνονται σε μία μεταφυσική, σχεδόν μαγική διάσταση, ενσωματώνοντας τις βασικές ιδέες της χριστιανικής πίστης: τον Λόγο, δηλαδή τον ίδιο τον Θεό όπως μας παραδίδεται μέσα από τα ιερά κείμενα και όπως αποκαλύφθηκε με την ενανθρώπισή Του και το Φως, με το οποίο ο Θεός έχει κληροδοτήσει τα δημιουργήματά του, ώστε να αντανακλούν τη χάρη και τη δόξα Του. Ο Λόγος εκπροσωπείται με το κείμενο. Αντίστοιχα, το Φως με την εικόνα, καθώς μεταφράζει οπτικά το κείμενο. Ο γραφέας και ο καλλιτέχνης βρίσκονται σε μια άμεση – μυστικιστική σχέση με τον Θεό, προσπαθώντας να περάσουν τη διδασκαλία του στους πιστούς και φανερώνοντας, ταυτόχρονα, ένα μέρος από την ασύλληπτη ομορφιά, δόξα και λαμπρότητα Του, πράγμα το οποίο πετυχαίνουν με την καλλιγραφία και την πλούσια και πολυτελή διακόσμηση. Επιπλέον, ο άνθρωπος για να δείξει την απόστασή του από τον Θεό καταφεύγει στον πλούτο. Έτσι δικαιολογείται και η υπερβολική συχνά πολυτέλεια των χειρογράφων, ως μία απόδειξη πίστης του εκάστοτε γραφέα ή χορηγού.
Στο Βυζάντιο, παρατηρείται μία ιδιαίτερη αγάπη και σεβασμός για τη μάθηση γενικότερα και για την κλασική παιδεία ειδικότερα, όπως προκύπτει και από τα πολλά αναγεννησιακά κινήματα. Η συγκεκριμένη τάση οδήγησε στην αγάπη για το βιβλίο κάθε είδους, στην καλλιέργεια και διάδοσή του. Ως προς την παραγωγήκαι τον αριθμό τους στις διάφορες φάσεις της βυζαντινής εποχής, τα στοιχεία χαρακτηρίζονται λίγα και ανεπαρκή. Πάντως είναι βέβαιο ότι υπήρχαν αξιόλογες και πολύ πλούσιες αυτοκρατορικές ή μοναστηριακές βιβλιοθήκες, εξοπλισμένες και με εργαστήρια παραγωγής χειρογράφων, όπως και κάποιες ιδιωτικές. Εκτός από τους καινούριους κώδικες, στις μεγάλες βιβλιοθήκες επιδίδονταν και στη συλλογή και συντήρηση παλαιοτέρων, ακόμη και ειλητών. Οι κώδικες φυλάσσονταν με προσοχή, προστατευμένοι σε ειδικούς χώρους, ενώ και τα εργαστήρια λειτουργούσαν με ακρίβεια, συντονισμό και αυστηρούς κανόνες, προκειμένου για την παραγωγή ολοκληρωμένων και άψογων χειρογράφων.
Στο πλαίσιο της γενικότερης φιλομάθειας, του σεβασμού προς το βιβλίο και της κυριαρχίας του χριστιανισμού, όλα τα θρησκευτικά κείμενα αντιγράφηκαν και εικονογραφήθηκαν, όπως: η Παλαιά και Καινή Διαθήκη, τα Ψαλτήρια, Ευαγγελιστάρια, Βίοι Αγίων, Πατερικά κείμενα, π.χ. οι ομιλίες του Γρηγορίου Ναζιανζηνού κα. Εκτός όμως από τα θρησκευτικά κείμενα, αντιγράφονται και εικονογραφούνται και διάφορα σύγχρονα κοσμικά π.χ. πραγματείες ιατρικής, βοτανολογίας, ποιήματα, μυθιστορήματα κ.α. και έργα αρχαίων κλασικών συγγραφέων π.χ. Ομήρου, Θουκυδίδη, τραγωδίες κ.α. Οι νέες, προσφερόμενες από τον κώδικα, δυνατότητες, εκτός από τη μεγαλύτερη αντοχή και διάδοσή του, επέφεραν αλλαγές και στον τρόπο διακόσμησης. Έτσι, στους αφηγηματικούς κύκλους, όπου οι εικόνες προστίθενται δίπλα στο κείμενο στα περιθώρια της σελίδας, σε άμεση σχέση και συνάφεια με αυτό, έρχονται τώρα να τοποθετηθούν οι ολοσέλιδες μικρογραφίες, ευρισκόμενες μακριά από το ανάλογο χωρίο του κειμένου και συχνά χωρίς να σχετίζονται καθόλου με αυτό .Φέρουν πλαίσια και διακόσμηση, επηρεασμένη από σύγχρονα έργα αργυροχοΐας και χρυσοχοΐας, ενώ αντλούν εικονογραφικά κυρίως από τη μνημειακή ζωγραφική. Οι συγκεκριμένες μικρογραφίες, με τα πλαίσια τους, θυμίζουν πολυτελείς ζωγραφικούς πίνακες.
Η συνολική αισθητική του χειρογράφου ακολουθεί την υπερβατικότητα, την αφαιρετικότητα και γενικά τις βασικές αρχές της βυζαντινής τέχνης, όπως διαφαίνεται, ξεκάθαρα, στις μικρογραφίες, στη γραφή, στον τρόπο διάρθρωσης του κώδικα, στα καλύμματα κ.τ.λ. Καθοριστική στη διαμόρφωση του κώδικα και ιδίως των μικρογραφιών υπήρξε η συμβολή της κλασικής αρχαιότητας, κυρίως της ελληνιστικής περιόδου, η οποία διατηρείται σε ολόκληρη τη βυζαντινή εποχή, της ανατολικής τέχνης, χριστιανικής και μη, συριακής, παλαιστινιακής, περσικής, κοπτικής, εβραϊκής κ.α., της δυτικής τέχνης, της Θείας Λειτουργίας και των άλλων τελετουργιών της εκκλησίας και φυσικά της μνημειακής ζωγραφικής και των υπολοίπων τεχνών της βυζαντινής εποχής. Το χειρόγραφο κάνει αισθητή την παρουσία του καθ’ όλη την ιστορική διαδρομή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σύμφωνα με την τεχνοτροπία και τις ιδιαίτερες συνθήκες εκάστης περιόδου, εμπλουτίζοντας, παράλληλα, την εικόνα της .
Συνολικά, η διαδικασία παραγωγής ενός χειρογράφου θεωρείται σύνθετη, καθώς συμμετέχουν αρκετά πρόσωπα, γραφείς και μικρογράφοι – καλλιτέχνες. Έτσι, όσο και αν προβάλλεται η άποψη ότι η τέχνη του χειρογράφου υπήρξε συντηρητική, με σταθερές αξίες, ωστόσο παρουσίαζε διαφοροποιήσεις και εξέλιξη μέσα στους αιώνες, κυρίως επειδή υπηρετήθηκε και εκτιμήθηκε από διαφορετικούς ανθρώπους, οι οποίοι προσπάθησαν να την τελειοποιήσουν σε διαφορετικές εποχές, συνεχώς μεταβαλλόμενες. Τέλος, ενώ για τον Βυζαντινό το χειρόγραφο αποτελούσε μέσο περισυλλογής και προσευχής, από τους μετέπειτα κατόχους ή μελετητές του αντιμετωπίστηκε ως έργο τέχνης ή αντικείμενο συλλογής. Κατά συνέπεια, σήμερα με τα σύγχρονα δεδομένα, φαντάζει δύσκολη η θεώρηση και κατανόηση της θέσης του στον βυζαντινό κόσμο.
