Της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ
ΖΗΔΡΟΥ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
Καθ’ όλη τη διάρκεια των δύσκολων χρόνων της μακραίωνης οθωμανικής κυριαρχίας, οι Τζουμερκιώτες διακατέχονταν από ένα βαθύ θρησκευτικό αίσθημα και αντιμετώπιζαν τις δυσχέρειες, τόσο του ορεινού και άγονου τόπου τους όσο και εκείνες που προέρχονταν από τους κατακτητές, πρωτίστως με γνώμονα τον Θεό. Η βαθιά τους πίστη είχε ως αποτέλεσμα την ανέγερση πληθώρας μονών και ναών εντός των χωριών αλλά και σε σημεία απόμερα, επάνω στις ράχες των ορεινών όγκων. Επιπλέον, η απομόνωση, εξαιτίας της γεωγραφικής τους θέσης και η σχετική αυτονομία που είχε παραχωρηθεί από τους κατακτητές ευνόησαν την ανοικοδόμηση εκκλησιαστικών μνημείων κατά την περίοδο της οθωμανοκρατίας. Τα περισσότερα από τα μοναστήρια, εκτός από θρησκευτικά ιδρύματα, λειτούργησαν και ως χώροι φιλοξενίας περαστικών, περίθαλψης ασθενών, καταφύγια κατατρεγμένων ή κυνηγημένων από τους κατακτητές αλλά κυρίως ως πνευματικά ιδρύματα, τα οποία διατήρησαν και διέδωσαν τη γλώσσα, τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις και κυρίως ρίζωσαν την ιδέα της επανάστασης και της απελευθέρωσης στις καρδιές των απλών κατοίκων στα σκοτεινά χρόνια της δουλείας. Δυστυχώς, τα σωζόμενα μνημεία χρονολογούνται από τον 17ο αι. και έπειτα, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Το γεγονός αυτό μπορεί να δικαιολογηθεί, αν λάβουμε υπόψη την ταραγμένη ιστορία του τόπου με τις αλλεπάλληλες πυρπολήσεις των χωριών και την ανακατασκευή ή μεταφορά τους.
Σε σύγκριση με το ένα και μοναδικό βυζαντινό μνημείο, την Κόκκινη Εκκλησιά Βουργαρελίου, τα αντίστοιχα μεταβυζαντινά υπερέχουν σε αριθμό και κατά συνέπεια χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ποικιλία θέσεων, χρονολογιών και αρχιτεκτονικών τύπων. Εκτός από τα ακέραια σωζόμενα, υπάρχουν και λείψανα κτηρίων, π.χ. στο Κάτω Γραικικό, τα οποία δεν έχουν ερευνηθεί και μελετηθεί συστηματικά αλλά η εγχώρια παράδοση τα θέλει να ανήκουν σε προγενέστερους ναούς που καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Επιπλέον, αρκετές πληροφορίες και μαρτυρίες από τον 19ο αι. μέχρι σήμερα, άλλες έγκυρες και άλλες όχι, που περιέχονται σε κείμενα ποικίλου περιεχομένου, κυρίως ιστοριοδιφικά ή λαογραφικά, αναφέρονται στην ύπαρξη εκκλησιαστικών μνημείων, από τα οποία δε σώζεται κανένα ίχνος παρά μόνο κάποιο σχετικό τοπωνύμιο ή παράδοση π.χ. Ι. Μ. Αγίου Νικολάου Σκούπας. Τέλος, αρκετοί νεώτεροι ή σύγχρονοι ναοί θεωρούνται ότι έχουν θεμελιωθεί επάνω σε προϋπάρχοντες κατεστραμμένους, γεγονός που επίσης χρήζει ιδιαίτερης και συστηματικής αρχαιολογικής έρευνας
Ένα, από τα πολλά, μεταβυζαντινό μνημείο της περιοχής των Τζουμέρκων, το οποίο διακρίνεται και για την ιστορική του σημασία, είναι η Ι.Μ. Αγίου Γεωργίου στο Βουργαρέλι ή η Αγία Λαύρα των Τζουμέρκων, όπως έχει χαρακτηριστεί από πολλούς, καθώς σε αυτό, στις 15 Μαΐου 1821, κηρύχθηκε η έναρξη της επανάστασης.
Πιο συγκεκριμένα, το μοναστήρι βρίσκεται στα βόρεια της ΔΕ Βουργαρελίου, μέσα σε μία κατάφυτη ειδυλλιακή περιοχή. Σήμερα, διατηρούνται το καθολικό και τα μεταγενέστερα κελιά. Σύμφωνα με επιγραφή που σώζεται επάνω από τη θύρα του κυρίως ναού, το καθολικό ιστορήθηκε κατά το έτος 1714. Επομένως, η ανέγερσή του θα πρέπει να τοποθετηθεί λίγα χρόνια νωρίτερα, στις αρχές του 18ου αι. ή σύμφωνα με την τοπική βιβλιογραφία περίπου στο 1690.
Αρχιτεκτονικά, ανήκει στον τύπο της μονόχωρης τρουλαίας βασιλικής με νάρθηκα και τρίπλευρους χορούς στις δύο μακριές πλευρές, έχοντας σημαντικές ομοιότητες με την Ι.Μ. Χρυσοσπηλιώτισσας Γουριανών. Στη μέση δεσπόζει ο οκταγωνικός τρούλος, ενώ και ο νάρθηκας παρουσιάζεται καμαροσκέπαστος. Στην ανατολική πλευρά καταλήγει σε τρίπλευρη κόγχη. Ογκώδη επικλινή αντερείσματα, στις δύο μακριές πλευρές για την καλύτερη στήριξη του κτηρίου, ολοκληρώνουν την εικόνα του καθολικού. Η τοιχοδομία, από εγχώριο ασβεστόλιθο, μπορεί να θεωρηθεί ως απλή και μόνο μία οδοντωτή ταινία, στο γείσο του τρούλου, διακόπτει την ομοιομορφία της. Αντίστοιχα, η στέγη καλύπτεται με τις χαρακτηριστικές, για την περιοχή, πλάκες μαρμαρυγιακών σχιστολίθων.
Εσωτερικά, το καθολικό στο σύνολό του, τόσο ο κυρίως ναός όσο και ο νάρθηκας, εμφανίζονται κατάγραφα από τοιχογραφίες του 1714, διατεταγμένες σε ζώνες και εκτελεσμένες από Καλαρρυτινούς ζωγράφους. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, με ανάγλυφες παραστάσεις από το φυτικό και ζωικό βασίλειο, ανάγεται στο α΄ τέταρτο του 18ου αι. Αντίστοιχα και οι 5 σωζόμενες φορητές εικόνες προσομοιάζουν, τεχνοτροπικά, με τις τοιχογραφίες και αποδίδονται στους ίδιους ζωγράφους που ανέλαβαν και την ιστόρηση του καθολικού. Στα αξιοσημείωτα κειμήλια της μονής συγκαταλέγεται μία αργυρή λειψανοθήκη του 1859, εμπεριέχουσα τμήματα λειψάνων διαφόρων Αγίων, όπως του Αγίου Παντελεήμονα, του Αγ. Χαραλάμπους κ.α., έργο και αυτή καλαρρυτινού αργυροχόου.
Από την ίδρυσή του και κατά τη διάρκεια του 19ου αι., το μοναστήρι γνώρισε μεγάλη ακμή, όπως μαρτυρά και η πλούσια φιλανθρωπική του δράση στην ευρύτερη περιοχή. Στη συνέχεια, υπήχθη ως μετόχι στην ΙΜ. Μελατών Άρτης. Διαλύθηκε και εγκαταλείφθηκε πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Σήμερα, υπάγεται ως μετόχι στην Ι.Μ. Κάτω Παναγιάς Άρτης και έχει κηρυχθεί ως ιστορικό –διατηρητέο μνημείο.
Ωστόσο, εκτός από τη θρησκευτική και αρχαιολογική της σημασία, η συγκεκριμένη μονή αποτέλεσε ορόσημο και για την έναρξη του τοπικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Πιο λεπτομερειακά, και ενώ ο πόλεμος μεταξύ των σουλτανικών στρατευμάτων του Χουρσίτ πασά και των αντίστοιχων του Αλή πασά των Ιωαννίνων συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση στα Γιάννενα και είχε επεκταθεί και στο Ζαγόρι, οι περιοχές των Τζουμέρκων και του Ραδοβιζίου βρισκόταν σε επαναστατικό αναβρασμό. Μετά λοιπόν και την επίσημη κήρυξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα, τον Μάιο του 1821 συγκεντρώθηκε στο Βουργαρέλι μεγάλος αριθμός προκρίτων και οπλαρχηγών, περίπου 200, από τις περιοχές Τζουμέρκων, Ραδοβιζίου, Βάλτου και Ξηρόμερου. Τελικά, στις 15 Μαΐου 1821 και στην Ι.Μ. Αγίου Γεωργίου Βουργαρελίου, παρουσία του Γ. Καραϊσκάκη, των αδελφών Κουτελίδα από την Κυψέλη, του Γώγου Μπακόλα από τη Σκουληκαριά, του Ανδρέα Ίσκου και του Ιωάννη Ράγκου από τον Βάλτο και το Ξηρόμερο κ.α. ξεκίνησε και επίσημα η επανάσταση.
