Υπάρχουν αρκετές γραπτές πηγές, όπως και αρχαιολογικές μαρτυρίες, που βοηθούν στην πλήρη ανασύσταση της εικόνας των βυζαντινών λουτρών και του τρόπου λειτουργίας τους. Έτσι, κάθε πόλη της Αυτοκρατορίας διέθετε έναν αριθμό αστικών βαλανείων. Αυτά κτίζονταν, συνήθως, σε κεντρικά σημεία. Ως οικοδομήματα αποτελούνταν από τρία διαμερίσματα ή οίκους: τον πρώτο ή κρύο ή ψυχρολούσιο, τον μέσο ή χλιαροψύχριον και τον τρίτο ζεστό ή θερμό ή εσώτατο ή ενδότερο θόλο. Η παραπάνω σειρά αντιστοιχεί στα ρωμαϊκά frigidarium, tepidarium, caldarium, από όπου και επηρεάστηκαν τα αντίστοιχα βυζαντινά. Το επίθετο που αποδίδεται σε κάθε διαμέρισμα φανερώνει και τη χρήση του. Το κυρίως λουτρό θεωρούνταν το τρίτο διαμέρισμα, όπου γινόταν το ζεστό λουτρό και η εφίδρωση, ενώ ήταν πάντα θολοσκεπές και συχνά έφερε και ομφαλό. Οι θόλοι ήταν ιδιαιτέρως αγαπητοί και διαδεδομένοι στα βυζαντινά λουτρά. Εκτός από τα παραπάνω διαμερίσματα, υπήρχαν και βοηθητικοί χώροι, όπως τα αποδυτήρια και το αποχωρητήριο, όπου έμεναν για λίγο οι λουόμενοι πριν ή μετά το λουτρό.
Συνήθως, τα λουτρικά οικοδομήματα έφεραν και δεύτερο όροφο, στον οποίο ανέβαιναν για να αναπαυθούν ή να κοιμηθούν μετά το λουτρό ή ακόμη και για να φάνε και να συζητήσουν. Οι κεντρικές εξωτερικές θύρες κλείνονταν με βαριά θυρόφυλλα και σπάνια άνοιγαν για να μη φεύγει ο ζεστός αέρας. Για τον ίδιο λόγο υπήρχαν και ελάχιστα παράθυρα, οπότε ο φωτισμός στο εσωτερικό ήταν περιορισμένος και έτσι αναγκάζονταν να ανάβουν κανδήλες. Οι εσωτερικές θύρες καλυπτόταν με παραπετάσματα για ευκολότερη επικοινωνία. Στα πολυτελή λουτρά ήταν συνηθισμένη και η διακόσμηση, η οποία περιλάμβανε ορθομαρμάρωση στους τοίχους ή κάλυψή τους με ψηφιδωτά και τοιχογραφίες που απεικόνιζαν αυτοκράτορες, άλλα εξέχοντα πρόσωπα, τοπία, θέματα από την αρχαία ελληνική μυθολογία, το φυτικό και ζωικό βασίλειο ή και εικόνες λουτρού. Το εσωτερικό τους διανθιζόταν και με κάτοπτρα, κίονες, αγάλματα κ.α. Τέλος, γύρω από τα μεγάλα λουτρά υπήρχαν και καταστήματα που διέθεταν σχετικά είδη.
Τα λουτρά έως τον 7ο μ.Χ. αι., μιμούμενα τα αντίστοιχα αρχαία ελληνικά και κυρίως τα ρωμαϊκά των οποίων και αποτελούσαν συνέχεια, λειτουργούσαν ως κοινά για άντρες και γυναίκες, παρόλο που κατακρίνονταν δριμύτατα από τους πατέρες της εκκλησίας και άλλες πηγές. Τον 7ο μ.Χ. αι., καταργήθηκαν, με απόφαση τόσο των Συνόδων όσο και νόμους των αυτοκρατόρων. Έκτοτε, λειτουργούσαν ξεχωριστά ή ως διπλά, όπου ένα κάθετος τοίχος χώριζε τα δύο τμήματα ώστε απλώς να θερμαίνονται με ένα κοινό υπόκαυστο και έτσι να μειώνονται τα λειτουργικά έξοδα.
Η μεγάλη αγάπη και σημασία των βυζαντινών για τα λουτρά προκύπτει από το γεγονός ότι κάθε πόλη διέθετε τόσο αστικά βαλανεία όσο και αντίστοιχα ιδιωτικά. Μάλιστα, όπου δεν υπήρχαν, οι Αυτοκράτορες ή οι εκάστοτε τοπικοί άρχοντες και ευκατάστατοι πολίτες φρόντιζαν είτε να ανεγείρουν είτε να επισκευάσουν τα παλαιοτέρα. Το λουτρό θεωρούνταν ως χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας πολιτισμένης πόλης. Ενδεικτικές της σημασίας τους είναι οι μεγαλοπρεπείς τελετές, οι πομπές και οι ποικίλες εκδηλώσεις που πραγματοποιούνταν κατά τη διάρκεια των εγκαινίων τους. Αλλά και το λουτρό ως ενέργεια ήταν απαραίτητο και αγαπητό στους βυζαντινούς, κάποιοι από τους οποίους έφταναν να τα εκτελούν 2 – 3 φορές την ημέρα. Βέβαια, ένα έως τρία λουτρά την εβδομάδα θα πρέπει να ήταν ο συνηθισμένος μέσος όρος. Σε συχνά λουτρά επιδίδονταν και ορισμένοι ασθενείς, ύστερα από σχετική υπόδειξη των γιατρών. Αντίθετα, μεμονωμένες ήταν οι περιπτώσεις αυτών, κυρίως κάποιων ακραίων μοναχών ή υπερβολικά πιστών, που ασκούσαν μερική ή ολοκληρωτική αποχή. Τέλος, στα προικοσύμφωνα απαραίτητο συστατικό αποτελούσε η διευθέτηση των λουτρικών, δηλαδή της αγοράς και χρήσης των σκευών και ενδυμάτων του λουτρού.
Η μελέτη των ύστερων ρωμαϊκών λουτρών και ιδίως των μικρών θερμών, τις οποίες μιμήθηκαν οι βυζαντινοί, των σωζόμενων βυζαντινών λουτρών αλλά και των οθωμανικών, τα οποία είναι επισκευασμένα και ελαφρώς παραλλαγμένα βυζαντινά ή ανοικοδομήθηκαν κατά τα βυζαντινά πρότυπα, ιδίως τους δύο πρώτους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας, μπορεί να συμβάλλει στη μελέτη των βυζαντινών λουτρών και στην πραγματοποίηση συγκρίσεων. Ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα ρωμαϊκού λουτρού με τους τρεις οίκους, αρκετά πολυτελές, σημαντικών διαστάσεων, ιδρυμένο κατά την περίοδο του Αυγούστου, το οποίο εξακολούθησε να λειτουργεί και κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, είναι το βαλανείο των Φιλίππων. Βρίσκεται ανάμεσα στην Εγνατία οδό και τα προσκτίσματα του Οκταγώνου, προσαρτημένο στο συγκρότημα του μητροπολιτικού ναού, καθώς τροφοδοτούσε το βαπτιστήριο του με ζεστό νερό. Το παραπάνω παράδειγμα φανερώνει τη συνέχεια του τύπου των ρωμαϊκών λουτρών και στα αντίστοιχα βυζαντινά. Ένα ακόμη παράδειγμα αποτελεί και το μεσοβυζαντινό λουτρό στη συνοικία Κουλέ Καφέ της Θεσσαλονίκης.
Η γενική περιγραφή της εικόνας ενός βυζαντινού λουτρού επιβιώνει και σε πρώιμα οθωμανικά λουτρά, τα οποία ακολουθούν την ίδια παράδοση. Πιο συγκεκριμένα, διατηρείται η ύπαρξη των διδύμων λουτρών, όπου όμως τα γυναικεία διαμερίσματα είναι σαφώς μικρότερα και λιγότερο πολυτελή, η συνήθης τριμερή διάταξη, η στέγαση με πολλούς επάλληλους θόλους και το σύστημα των υποκαύστων με τους αγωγούς στους τοίχους για την κυκλοφορία ζεστού και κρύου αέρα, όπως στο Bey Hamam και στο λουτρό της Αγοράς στη Θεσσαλονίκη, στο λουτρό του Daut πασά στη Β. Μακεδονία και στο λουτρό Tahtakale στην Αδριανούπολη. Η επιβίωση του παραπάνω τύπου με την τριμερή διάταξη, το σύστημα των θόλων και τις φανερές επιρροές, ως προς την τοιχοδομία, από τη βυζαντινή παράδοση διαφαίνεται ξεκάθαρα και στο οθωμανικό λουτρό του κάστρου των Ιωαννίνων.
Κωνσταντίνα Ζήδρου
Αρχαιολόγος
