Γράφει η Κωνσταντίνα Ζήδρου, Αρχαιολόγος
Το Μέγα ή Ιερό Παλάτιο ή Βασίλειο ή Βασιλικός Οίκος ή Ανάκτορα ήταν η κατοικία των Αυτοκρατόρων της Κωνσταντινούπολης. Βρισκόταν μεταξύ του Ιπποδρόμου και της ακτής της Προποντίδας. Άρχισε να ανοικοδομείται στα χρόνια της βασιλείας του Μ. Κωνσταντίνου, ενώ προσθήκες νέων κτισμάτων και επισκευές δε σταμάτησαν, παρά μόνο για έναν περίπου αιώνα, κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας και των πολέμων με τους Άραβες. Το Μέγα Παλάτιο διευρύνθηκε, ιδιαίτερα, την εποχή της βασιλείας του Ιουστινιανού. Γνώρισε τη μέγιστη ακμή του την περίοδο των Μακεδόνων και ιδίως τον 9ο αιώνα. Από τα μέσα του 12ου αι., εγκαταλείπεται, σταδιακά, καθώς η αυτοκρατορική αυλή μεταφέρθηκε, από τους Κομνηνούς, στο ανανεωμένο, βαριά οχυρωμένο και λιτότερο παλάτι των Βλαχερνών. Οριστικά, ερημώθηκε στα μέσα του 14ου, όταν οι Παλαιολόγοι εγκαταστάθηκαν, μόνιμα, στις Βλαχέρνες. Κατά την Άλωση, το Μέγα Παλάτιο εμφανίζεται, ήδη, ερειπωμένο.
Ελάχιστα αρχαιολογικά στοιχεία και ευρήματα έχουν διασωθεί για το Μέγα Παλάτιο, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του βρίσκεται κάτω από σύγχρονες συνοικίες, ενώ ένα μικρό τμήμα του κάτω από το τέμενος του Σουλτάνου Αχμέτ, γεγονός που δυσχεραίνει την έρευνα. Πληροφορίες, όμως, αντλούνται από τις γραπτές πηγές, τις μικρογραφίες χειρογράφων και από τη σύγκριση με άλλα ανάκτορα ή κτήρια της περιφέρειας του Βυζαντίου ή της Δύσης.
Η ανασύσταση του σχεδίου του Μεγάλου Παλατίου, με βάση τις σωζόμενες πληροφορίες, θεωρείται μία πολύ δύσκολη υπόθεση, καθώς δεν πρόκειται για ένα οικοδόμημα αλλά για ένα τεράστιο συγκρότημα με πολυάριθμα κτήρια, εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους ως προς τον τύπο, τη χρήση και την εποχή, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό σύνολο. Ο χώρος που καταλάμβανε το Μέγα Παλάτιο σχηματίζει ένα τετράγωνο με πλευρά περίπου 2000μ. Τα κτήρια, όμως, ακόμη και τα σύγχρονα μεταξύ τους, ήταν άναρχα τοποθετημένα, χωρίς να ακολουθούν κάποιους άξονες ή κάποιο αρχιτεκτονικό σχέδιο.
Ως κατοικία των Αυτοκρατόρων, επισήμων αντιπροσώπων του Θεού στη γη, χαρακτηρίστηκε ως ‘’ιερό’’ και περιβλήθηκε με ανάλογή μεγαλοπρέπεια και αξεπέραστη πολυτέλεια, συνδυάζοντας αρχιτεκτονικούς τύπους από την ύστερη αρχαιότητα, τη σύγχρονη κοσμική και κυρίως εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, όπως κόγχες, αψίδες, τρούλους κ.α. και κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο και από την ισλαμική αρχιτεκτονική.
Από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου και έως τον 8ο αιώνα, ανοικοδομούνται ορισμένα από τα εντυπωσιακότερα κτίσματα του Μεγάλου Παλατίου. Αρχικά, η Χάλκη, ένα σύνολο οικοδομημάτων που αποτελούσαν την είσοδο των ανακτόρων. Εκεί, υπήρχε μία ημικυκλική αψίδα με χάλκινα κεραμίδια, η οποία έδωσε και την ονομασία στο οικοδόμημα. Ο Τρίκλινος των 19 Ακκουβιτών ή 19 ανακλίντρων, μία επιμήκης αίθουσα συνεστιάσεων για τα επίσημα γεύματα των Αυτοκρατόρων με 19 κόγχες, σε καθεμία από τις οποίες βρισκόταν ένα ανάκλιντρο και ένα τραπέζι. Η Δάφνη, ένα οκτάγωνο πολυτελές κτήριο, όπου ο Αυτοκράτορας προσέφερε στους άρχοντες στεφάνια δάφνης κάθε Ιανουάριο. Ο Αυγουσταίος, η αίθουσα, όπου γινόταν οι στέψεις των Αυγούστων. Η Μαγναύρα, μία αίθουσα ακροάσεων στον ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής. Ένας στεγασμένος ιππόδρομος και το Τζυκανιστήριο, μία αυλή προορισμένη για ένα είδος πόλο, το οποίο οι Βυζαντινοί υιοθέτησαν από την περσική αυλή των Σασσανιδών. Τέλος, το πολυτελέστερο και λαμπρότερο οικοδόμημα εντοπίζεται ακριβώς στο κέντρο του Μεγάλου Παλατίου και ήταν ο Χρυσοτρίκλινος, δηλαδή η αίθουσα του θρόνου, στεγασμένος με ένα οκτάγωνο με κόγχες και τρούλο.
Εκτός από τα παραπάνω οικοδομήματα, υπήρχαν και άλλα πολυάριθμα, λιγότερο όμως γνωστά και μικρότερης σημασίας, όπως : περιστύλια, πρόπυλα, κοιτώνες, αίθουσες υποδοχής, αποθήκες, θησαυροφυλάκια, αίθουσες όπλων ή τροπαίων, λουτρά, κήποι, αυλές, βιβλιοθήκες, οι κατοικίες των Αυτοκρατόρων και των αρχόντων, αίθουσες ακροάσεων κ.α., καθώς και εκκλησίες, παρεκκλήσια και χώροι όπου φυλάσσονταν ορισμένα από τα ιερότερα κειμήλια της χριστιανοσύνης.
Κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, ελάχιστες είναι οι προσθήκες και ανακατασκευές στο Μέγα Παλάτιο, με κυριότερες αυτές στα χρόνια της βασιλείας του Αυτοκράτορα Θεόφιλου(829 – 842), ο οποίος, γοητευμένος από την περσική αρχιτεκτονική και πολυτέλεια, προσέθεσε το Τρίκογχο, μία νέα αίθουσα του θρόνου, το Σίγμα, μια ημικυκλική στοά, το
Μυστήριο κάτω από το Σίγμα, μία αίθουσα που προκαλούσε ηχητικές εντυπώσεις, κήπους και περίπτερα κατά τα περσικά πρότυπα και ανανέωσε τη Μαγναύρα. Έως τα μέσα του 10ου αιώνα, περίοδο ύψιστης ακμής για το Μέγα Παλάτιο, το συγκρότημα υφίσταται πολλές επεκτάσεις,και ανακατασκευές, αποκτώντας έναν πολύπλοκο χαρακτήρα. Οι σημαντικότερες αλλαγές συνίστανται στην κατεδάφιση του παλαιού Τζυκανιστηρίου, στη θέση του οποίου ανηγέρθη η Νέα Εκκλησία του Βασιλείου Α΄ και άλλα δημόσια οικοδομήματα, στην ισχυρότερη οχύρωση του κεντρικού τμήματος, η οποία αποφασίστηκε από τον Αυτοκράτορα Νικηφόρο Β΄ Φωκά και τέλος στην κατασκευή του Μουχρουτά, στα τέλη του 11ου αρχές 12ου αιώνα, δηλαδή ενός παλατιού με βάση τα περσικά πρότυπα. Από τα μέσα του 12ου αιώνα, δεν παρατηρούνται άλλες προσθήκες ή επισκευές, ενώ αρχίζει σιγά – σιγά η εγκατάλειψή του για να ολοκληρωθεί δύο αιώνες αργότερα με την ερήμωσή του.
1 Το παλάτι του Βουκολέοντα, ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα τμήματα του Μεγάλου Παλατίου της Κωνσταντινούπολης
Εικ. 2 Η καστροπολιτεία του Μυστρά όπου σώζονται δείγματα βυζαντινής κοσμικής αρχιτεκτονικής
