Άρθρο της Σπυριδούλας Χουλιάρα*
Η παιδική λογοτεχνία θα λέγαμε ότι ξεκινά από τις διηγήσεις που κάνουν στα παιδιά από τη μικρή τους ηλικία οι ενήλικες. Αυτές μπορούν να έχουν διάφορες μορφές, είτε έμμετρες, σαν ποιήματα, είτε με μουσική, σαν τραγουδάκια είτε σαν μικρές ιστορίες με σύντομο περιεχόμενο (άλλοτε μυθικό κι άλλοτε όχι) είτε εκτενέστερες με πλοκή και φανταστικό περιεχόμενο σαν τα παραμύθια, κ.ο.κ. Μπορούν να είναι προϊόντα που οι ρίζες τους χάνονται στο χρόνο (δημοτικά, ανώνυμα, λαϊκά), αυτοσχέδιες διηγήσεις της στιγμής ή πάλι να γίνονται από εμπνευσμένους δημιουργούς, παραμυθάδες, συγγραφείς.
Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλους τους πολιτισμούς και σε όλες τις εποχές βρίσκουμε τέτοιες διηγήσεις και η σημασία τους είναι μεγάλη τόσο για τα ίδια τα παιδιά και το μεγάλωμά τους όσο και για τις κοινωνίες στις οποίες αυτά εντάσσονται ως μελλοντικά μέλη. Πρόκειται λοιπόν για κάτι ευρύτερο από απλή αντανακλαστική, αυθόρμητη προσπάθεια επικοινωνίας με τα παιδιά. Αποτελούν κομμάτι της διαπαιδαγώγησής τους, υπηρετούν σκοπούς κοινωνικούς και ψυχολογικούς εισάγοντας το παιδί στις βασικές δομές του πολιτισμού του και μαθαίνοντάς του μέσω της γλώσσας τον κόσμο του.
Ο Αριστοτέλης ορίζει τους παράγοντες που κάθε φορά επιδρούν προσδιοριστικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και είναι τρεις: φύσις, έθος, λόγος. Και αν το πρώτο στο παιδί είναι οι καταβολές που φέρνει μέσα του το παιδί εν δυνάμει και έθος είναι το έργο της οικογένειας, του σχολείου και του κοινωνικού του περίγυρου, ο λόγος είναι η επαφή του με τη γλώσσα, τα νοήματα και τους συμβολισμούς του έντεχνου λόγου. Αυτός ο λόγος, όπως αποτυπώνεται στο μυαλό του, είναι η τροφή του πνεύματος, θα αναπτύξει την φαντασία του παιδιού, τη σκέψη και κατανόηση. Και έπειτα θα οδηγήσει τον ψυχισμό του στα συναισθήματα, στις αξίες και στα ιδανικά που θα τον κάνουν άξιο μέλος της κοινωνίας όπου ανήκει. Αυτός ο λόγος είναι για το παιδί τα κείμενα, οι διηγήσεις με τις οποίες θα έρθει σε επαφή στην παιδική του ηλικία.
Συνειδητοποιούμε επομένως πόσο σημαντικό κομμάτι είναι η παιδική λογοτεχνία και πόσο δυστυχώς στην εποχή μας είναι παραμελημένη όχι ως προς την ποσότητα αλλά ως προς την ποιότητα. Τα παιδιά έρχονται σε επαφή με κείμενα που διοχετεύονται στην αγορά με κριτήρια εμπορικά με όσα μειονεκτήματα αυτό συνεπάγεται. Άρτιο, δομημένο λόγο, προσανατολισμένο στις ανάγκες τους, σπάνια συναντούν, ενώ είναι εκτεθειμένα στη δύναμη της οθόνης που ναι μεν διεγείρει και αιχμαλωτίζει με τα χρώματα την παιδική τους φαντασία αλλά δεν προχωρά στο κέντρισμα του νου τους και στη δημιουργία γλωσσικών δομών που θα τα βοηθήσουν να εξελιχθούν. Αντίθετα, η γρήγορη εναλλαγή των εικόνων και η αποσπασματικότητα των νοημάτων τα μπερδεύει και αποσυντονίζει. Απορούμε μετά γιατί η διάσπαση προσοχής και η υπερκινητικότητα είναι πάγια χαρακτηριστικά σε πολλά παιδιά σήμερα!
Τί χαρακτηριστικά όμως πρέπει να έχει ένα κείμενο παιδικής λογοτεχνίας προκειμένου να επιτελέσει το έργο του; Καταρχάς πρέπει να διευκρινήσουμε ότι σε αντίθεση με την λογοτεχνία των ενηλίκων που είναι ενιαία η παιδική λογοτεχνία διαφοροποιείται ανάλογα με την ηλικία των παιδιών. Έτσι οι παιδαγωγοί (με διάφορες διακυμάνσεις ο καθένας) ορίζουν ως διαφορετικά τα είδη και το περιεχόμενο που αντιστοιχεί σε κάθε ηλικία. Ενδεικτικά, αν ξεκινήσουμε από την ηλικία των τριών χρονών:
(Δεύτερη βαθμίδα στην ψυχολογία) 3-5ή6= Το παιδί είναι κυρίως εγωκεντρικό ενώ ζει τον ανιμισμό, δηλαδή δίνει ζωή στα αντικείμενα γύρω του, έχει φανταστικούς φίλους και τα ενδιαφέροντά του αφορούν το δικό του στενό οικογενειακό περιβάλλον και τις ανάγκες του. Εδώ πρωταγωνιστεί η μίμηση, ο ρυθμός (τραγουδάκια, μέτρο) ιστορίες με ζώα και γνωστά, ασφαλή αντικείμενα με απλό λεξιλόγιο και δομές
(Τρίτη βαθμίδα στη ψυχολογία)6-10 = Το παιδί αρχίζει και αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως μέρος ενός συνόλου άρα τα ενδιαφέροντά του πλαταίνουν, ξεκινά η γόνιμη φαντασία και η προσπάθεια αιτιολόγησης και ερμηνείας του κόσμου σε συνδυασμό με δικές του ανησυχίες, φοβίες καθώς πλέον αντιλαμβάνεται τις αδυναμίες του ίδιου και των άλλων. Εδώ μπαίνουν ο μύθος και το εκτενέστερο παραμύθι με πλουσιότερο λεξιλόγιο, κωμικά στοιχεία και πιο σύνθετα νοήματα που αντανακλούν τα ίδια τα παιδιά.
(Τέταρτη βαθμίδα στη ψυχολογία) 10-13 ή 14 = Πλέον ξεκινά η παρατήρηση και οι ανώτερες πνευματικές λειτουργίες (κρίση, αφαίρεση) Τα παιδιά γίνονται ωριμότερα, ενδιαφέρονται για ιστορία και γεωγραφία, η φαντασία τους μπορεί και συνδέεται με την πραγματικότητα, η μυθοπλασία κεντρίζει πλέον το ενδιαφέρον τους και μπορούν να αντιληφθούν λεπτές έννοιες, την ειρωνεία, ταυτίζονται συνειδητά με τους ήρωες, αποκτούν ενσυναίσθηση, ιδανικά. Περιπέτειες, αστυνομικές ιστορίες, επιστημονικά επιτεύγματα, ιστορικές διηγήσεις, ατελείωτος κατάλογος έργων που μπορούν να τα προσελκύσουν. Το τέλος αυτής της περιόδου ποικίλει αφού η προεφηβεία και η εφηβεία, που χρονικά διαφέρουν από άτομο σε άτομο, καθορίζουν κατά πολύ το επόμενο στάδιο
(Πέμπτη βαθμίδα στη ψυχολογία) 14 – 18 = Βρισκόμαστε στην εφηβεία. Εδώ πλέον μπαίνει στα ενδιαφέροντα έντονα η ενασχόληση με το άλλο φύλο, η αφηρημένη σκέψη, ο ιδεαλισμός, η κριτική. Αυτή η ηλικία είναι ιδιαίτερη και η ανάγνωση εξαρτάται από πολλούς παράγοντες μεταξύ των οποίων και η επιθυμία του εφήβου για ένταξη σε ομάδες καθώς και η ανακάλυψη της ταυτότητάς του.
Όπως φαίνεται τα είδη που εντάσσονται στην παιδική λογοτεχνία είναι ποικίλα και διαφορετικά. Το κάθε ένα έχει τα δικά του χαρακτηριστικά. Αν προσπαθούσαμε να βρούμε κάποια κοινά γνωρίσματα που έχει ένα καλό έργο παιδικής λογοτεχνίας θα λέγαμε συνοπτικά ότι:
Γλωσσικά προσαρμόζεται στα χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας όπου αναφέρεται, δίνοντας όμως έναυσμα για την βελτίωση της έκφρασής και την ενίσχυση του λεξιλογικού πλούτου χωρίς να γίνεται κουραστικό ή επιτηδευμένο
Εμπεριέχει το στοιχείο της κίνησης, στην πλοκή, στο ρυθμό, στη ζωντάνια της αφήγησης, στους αυθόρμητους διαλόγους, στις περιπέτειες των ηρώων, έτσι ώστε το παιδί να μπορεί να ταυτίζεται με τους ήρωες και τις περιπέτειές τους και να νιώθει τα συναισθήματά τους και τις νίκες τους – επιτυχίες του
Αυτή η ταύτιση είναι και ο βασικός λόγος για τους οποίους τα έργα παιδικής λογοτεχνίας πρέπει να ικανοποιούν στο παιδί το αίσθημα της αποκατάστασης της τάξης, της ηθικής ικανοποίησης, της ασφάλειας και της χαράς, έτσι ώστε η ανάγνωσή τους να τους προκαλεί αισθήματα αισιοδοξίας και γέλιου, στοιχείων που είναι αναπόσπαστα κομμάτια της παιδικότητας. Ειδικότερα στις μικρές ηλικίες σκοπός του παιδικού έργου δεν είναι η δημιουργία ισχυρών συγκινήσεων που θα ταράξουν τον ψυχισμό και τη γαλήνη τους και θα προκαλέσουν εφιάλτες και φοβίες αλλά η διατήρηση της γαλήνης και ο εφησυχασμός των ανησυχιών τους (Για αυτό το λόγο πάντα τα παραμύθια έχουν αίσιο (όμως όχι απλοϊκό) τέλος.
Οπωσδήποτε μια κοινωνία μεταφέρεται μέσα από τα λογοτεχνικά της έργα, άρα στερεότυπα υπάρχουν στην παιδική λογοτεχνία. Πολλές φορές διχαζόμαστε για το αν είναι σωστό ένα παραμύθι να μοιράζει ρόλους, και να αναπαράγει παλαιότερες μορφές συμπεριφορών. Πριν όμως βιαστούμε να αποκλείσουμε τέτοια παραδοσιακά έργα, πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι ψυχολόγοι βρίσκουν μέσα σε τέτοιες παραδοσιακές μορφές πρωτόγονες ανάγκες και συναισθηματικές εξαρτήσεις του παιδιού προς τους γονείς του, τα αδέλφια του και τον εαυτό του. Αν για παράδειγμα ο λύκος είναι για το παιδί ο φόβος του μπροστά στην επιθυμία του να πάει αντίθετα στις υποδείξεις/συμβουλές των γονιών του, το γεγονός ότι μέσα στο παραμύθι της κοκκινοσκουφίτσας αυτή η αντίδραση παίρνει μορφή, εκδηλώνεται και γίνεται παραστατική στο ασφαλές περιβάλλον της φαντασίας, ενδυναμώνει το παιδί και το βοηθά να την αντιμετωπίσει. Δεν είναι τυχαίο ότι ο συγκεκριμένος δεν είναι ο οποιοσδήποτε αλλά είναι ο «κακός» λύκος του παραμυθιού και ο γονιός μπορεί ο ίδιος ή μέσα και από άλλα έργα να εξηγήσει στο παιδί τη διαφορά του σε σχέση με το άγριο ζώο που ζει στη φύση.
Γενικότερα, ένα καλό έργο πρέπει να καλλιεργεί στα παιδιά ευγενικά συναισθήματα και να δημιουργεί στο παιδί παρορμήσεις για πράξεις ανώτερες. Να μην περιέχει προκαταλήψεις, ανισότητες, προσβλητικούς χαρακτηρισμούς και οπωσδήποτε η επιλογή του πρέπει να λαμβάνει υπόψη και τυχόν ευαισθησίες και ιδιαιτερότητες των παιδιών στα οποία απευθύνεται. Με αυτόν τον τρόπο η ανάγνωσή του θα προσφέρει στο παιδί την απόλαυση που θα το οδηγήσει στο να γίνει ένας συνειδητός και ώριμος αναγνώστης στο μέλλον.
*Έφορος φιλολογικού του Μ/ Σ Σκουφας και υπεύθυνη βιβλιοθήκης με αφορμή τις δράσεις που θα γίνουν στην βιβλιοθήκη για τον εορτασμό της παγκόσμιας μέρας παιδικού βιβλίου που γίνεται κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου
