Η ορεινή περιοχή των Τζουμέρκων αποτελεί τμήμα της κεντρικής Πίνδου. Ανατολικά και δυτικά, οριοθετείται από τους ποταμούς Αχελώο και Άραχθο αντίστοιχα. Στην επικράτειά της περιλαμβάνονται σήμερα 47 χωριά, τα οποία ανήκουν, διοικητικά, σε τρεις Π.Ε. (Ιωαννίνων, Άρτης, Τρικάλων). Στην πραγματικότητα όμως, λειτουργούν ως ένα ενιαίο σύνολο με κοινή ιστορική πορεία, παράδοση και πολιτισμό, όπως αποδεικνύεται από τις γραπτές μαρτυρίες, τα μνημεία, τις παραδόσεις, τα έθιμα, τους μύθους, τους θρύλους, τα τοπωνύμια, τα επώνυμα, τη γλώσσα, την ενδυμασία, τις ασχολίες και γενικότερα το τρόπο ζωής των κατοίκων.
Τα μνημεία, γενικά, αποδεικνύουν και επιβεβαιώνουν την ενότητα και συνοχή του πολιτισμού των Τζουμέρκων. Σε μία ιδιαίτερη κατηγορία εντάσσονται τα αντίστοιχα εκκλησιαστικά, για ποικίλους λόγους. Η θέση τους, ο τιμώμενος άγιος, ο αρχιτεκτονικός τους τύπος, τα υλικά δομής, η τοιχοποιία, το εικονογραφικό τους πρόγραμμα, η τεχνοτροπία, οι φορητές εικόνες, τα κειμήλια, η χρονολόγηση και οι μεταξύ τους σχέσεις φανερώνουν τις ιδιαίτερες σχέσεις των χωριών, τις τεχνοτροπικές επιρροές ανάμεσά τους αλλά και από άλλες περιοχές, τις ομοιότητες, τις μετακινήσεις μαστόρων και καλλιτεχνών, το έντονο θρησκευτικό αίσθημα των κατοίκων και γενικά την καλλιτεχνική και αισθητική αντίληψη που διέπει ολόκληρη την περιοχή.
Ένα, από τα πολυάριθμα, μεταβυζαντινά εκκλησιαστικά μνημεία της περιοχής των Τζουμέρκων, το οποίο διακρίνεται για την πρώιμη χρονολόγησή του είναι και η Ι.Μ. Ευαγγελιστρίας Κυψέλης. Εντοπίζεται περίπου 2 περίπου χλμ. δυτικά της ομώνυμης κοινότητας, στην κορυφή ενός επίπεδου λόφου. Σήμερα, από το συγκρότημα της μονής σώζεται μόνο το καθολικό, ενώ έως κάποιες δεκαετίες πριν ήταν ορατά και διάσπαρτα ερείπια των κελιών και πιθανώς άλλων βοηθητικών κτισμάτων.
Το καθολικό, αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της μονόχωρης ξυλόστεγης βασιλικής με νάρθηκα στα δυτικά. Πρόκειται για έναν συνηθισμένο αρχιτεκτονικό τύπο για τη μεταβυζαντινή εποχή στην περιοχή των Τζουμέρκων. Δυστυχώς, το οικοδόμημα στο πέρασμα των ετών έχει δεχθεί πολυάριθμες διαφορετικές επεμβάσεις, οι οποίες έχουν μεταβάλλει την αρχική μορφή του.
Η ακριβής χρονολογία ίδρυσής του τοποθετείται, σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή επάνω από τη θύρα που οδηγεί από τον κυρίως ναό στον νάρθηκα, στο έτος 1700. Στο ίδιο έτος ανάγεται και η ιστόρησή του.
Το εσωτερικό του είναι κατάγραφο από θαυμάσιες τοιχογραφίες, οι οποίες καλύπτουν το σύνολο του κυρίως ναού και του νάρθηκα. Αναπτύσσονται σε ζώνες και εντυπωσιάζουν με την τεχνοτροπία, τη ζωντάνια και τα χρώματά τους. Πρόκειται για έργα των ζωγράφων Νικολάου από Καλαρρύτες και Ευσταθίου από τη Γράμοστα. Μάλιστα, ο Νικόλαος εμφανίζεται για πρώτη φορά στη Μονή Ευαγγελιστρίας Κυψέλης για να υπογράψει αργότερα μία σειρά έργων στην Ι..Μ. Αγίου Γεωργίου Βουργαρελίου, στους Νεγάδες Ζαγορίου, αρκετά έργα στην Καλαμπάκα και στα Μετέωρα, όπως και έναν μεγάλο αριθμό φορητών εικόνων.
Αξιόλογα έργα τέχνης στην Ι.Μ. Ευαγγελιστρίας θεωρούνται ακόμη το ξυλόγλυπτο τέμπλο με τις εικόνες του και η ενεπίγραφή Αγία Τράπεζα.
Πρόκειται για ένα πρώιμο μνημείο, αρκετά σπάνιο για την περιοχή, κατάγραφο από τοιχογραφίες και με αξιόλογα θρησκευτικά κειμήλια, το οποίο σώζεται σε άσχημη κατάσταση, έχοντας υποστεί σημαντικές φθορές από τον χρόνο και χρήζοντας άμεσων εργασιών διάσωσής του.
Κωνσταντίνα Ζήδρου
Αρχαιολόγος
