Στον ελλαδικό χώρο, οι πρώτοι οικισμοί εντοπίζονται ήδη από τη νεολιθική περίοδο. Συνεχίζουν καθ’ όλη την εποχή του Χαλκού, με τα μεγάλα μινωικά και μυκηναϊκά κέντρα. Κατά τη γεωμετρική περίοδο, οι μικροί οικισμοί οργανώνονταν, χωρίς σχέδιο, γύρω από την ακρόπολη και επιδίωκαν την αυτονομία τους. Στη συνέχεια, οι αρχαίες ελληνικές πόλεις ιδρύονταν, κατά κανόνα, κοντά σε υδάτινο στοιχείο. Περιβάλλονταν από αμυντικό τείχος και στόχευαν στην απόλυτη αυτονομία τους. Πρόκειται για τις πόλεις – κράτη, οι οποίες αποτέλεσαν τη βάση για την οικονομική, πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη της Ελλάδος, ενώ αντικατοπτρίζουν και τις επιδιώξεις και τα χαρακτηριστικά της εποχής τους, όπως ελευθερία, αυτάρκεια κ.α. Ως πυρήνας του αστικού ιστού και βάση της οργάνωσής του λειτουργούσε το ανάκτορο, η ακρόπολη ή η αγορά. Επιπλέον, η μορφή των πόλεων αποκαλύπτει στοιχεία και για τη ζωή των κατοίκων τους, η οποία ήταν ήρεμη, σοβαρή, με έντονο το θρησκευτικό στοιχείο.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης της κλασικής περιόδου από την Ήπειρο αποτελεί η Κασσώπη. Ιδρυμένη στο α΄ μισό του 4ου π.Χ. αι., σε φυσικά οχυρή αλλά και αντίστοιχης στρατηγικής σημασίας θέση, ήλεγχε τις οδικές αρτηρίες που ένωναν την ενδοχώρα της περιοχής της Κασσωπαίας με τα παράλια. Προήλθε από τον συνοικισμό των όμορων κωμών. Οργανώθηκε σε πόλη – κράτος και αποτέλεσε το διοικητικό, πολιτικό, οικονομικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό κέντρο της επικράτειας του φύλου των Κασσωπαίων. Μετά το 343/42 π.Χ., όταν ο Μακεδόνας βασιλιάς Φίλιππος Β΄ υπέταξε τις όμορες αποικίες των Ηλείων και τις παραχώρησε στην Κασσώπη, η πόλη άρχισε να διάγει μία ιστορική φάση μεγάλης ακμής, ενισχύοντας, επιπλέον, τον κομβικό της ρόλο. Η ύψιστη ακμή της εντοπίζεται στα τέλη του 3ου π.Χ. αι., περίοδο κατά την οποία ανοικοδομούνται τα μεγάλα δημόσια κτήρια. Παράλληλα, η ανάπτυξή της καταγράφεται και δημογραφικά, καθώς ο πληθυσμός έφτασε τους 8.000 – 10.000 κατοίκους. Το 167 π.Χ. θα λεηλατηθεί και θα καταστραφεί από τους Ρωμαίους, μαζί με τις υπόλοιπες μεγάλες πόλεις της Ηπείρου, 70 στο σύνολο. Από τα μέσα του 2ου π.Χ. αι., γίνονται κάποιες προσπάθειες ανάκαμψης για να εγκαταλειφθεί οριστικά, εξαιτίας της υποχρεωτικής μετακίνησης των κατοίκων της, μετά το 31 π.Χ., στην όμορη ρωμαϊκή Νικόπολη.
Πιο συγκεκριμένα, η Κασσώπη εντοπίζεται στη δυτική πλευρά των ορέων του Ζαλόγγου, επί ενός οροπεδίου, καταλαμβάνοντας έκταση περίπου 400 στρεμμάτων. Η πόλη περικλειόταν από ισχυρό πολυγωνικό περίβολο, συνολικής περιμέτρου περίπου 3χλμ. και προτείχισμα στην πιο ευάλωτη ΝΔ πλευρά. Στη βόρεια πλευρά της, ΒΑ και ΒΔ, υψώνονται δύο μικρές κορυφές, οι οποίες οχυρώθηκαν και λειτούργησαν ως ακροπόλεις, εφοδιασμένες και με δεξαμενές νερού. Μία τρίτη δεξαμενή έχει αποκαλυφθεί μεταξύ των ακροπόλεων. Παράλληλα, η απόσταση ανάμεσα στην πόλη και τις ακροπόλεις είχε ενισχυθεί με τείχος στα πιο ευπρόσιτα σημεία.
Στο εσωτερικό του, ο αστικός ιστός είχε οργανωθεί, εξαρχής, σύμφωνα με το γεωμετρικό πολεοδομικό σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, δύο μεγάλες παράλληλες λεωφόροι (οδοί), πλάτους 6μ, με άξονα Α-Δ, διασταυρώνονταν κάθετα, ανά 30μ., με 20 παράλληλους μεταξύ τους μικρότερους δρόμους, πλάτους 4,5μ. και κατεύθυνση Β-Ν. Μεταξύ των δρόμων, δημιουργούνταν 60 οικοδομικές νησίδες, κλιμακούμενου μήκους από 70 έως 125μ. και πλάτους 6μ., στις οποίες υπήρχαν δύο οικίες ίσου εμβαδού, 225μ. έκαστη, διαχωριζόμενες από έναν αποχετευτικό αγωγό, πλάτους 1,20μ. Συνολικά, εντός του περιβόλου, εδράζονταν 600 ιδιωτικές οικίες.
Το κέντρο της Κασσώπης, η Αγορά, δεν είχε τοποθετηθεί στο κέντρο του αστικού ιστού, ως είθισται, αλλά στο ΝΑ άκρο της, σε μία θέση με πανοραμική θέα και αντίστοιχο έλεγχο της γύρω πεδιάδας, του Αμβρακικού κόλπου και τμήματος του Ιονίου πελάγους. Στην Αγορά, είχαν κατασκευαστεί τα σημαντικά δημόσια οικοδομήματα, δηλαδή δύο στοές, η βόρεια και η δυτική, το Πρυτανείο και το Ωδείο – Βουλευτήριο. Στο βόρειο τμήμα της, δεσπόζει το Καταγώγιο, ένα δημόσιο κτήριο το οποίο χρησίμευε ως ξενώνας ή εμπορική στοά.
Επιπλέον, εντός του οχυρωματικού περιβόλου, στα ΒΔ του αστικού ιστού, έχει αποκαλυφθεί το θέατρο της πόλης, ενώ στη ΝΑ γωνία, ένα υπόγειο ταφικό μνημείο. Επιπλέον, εκτός των τειχών, στην ανατολική και νότια πλευρά, υπήρχαν τα νεκροταφεία. Τέλος, στην ανατολική πλευρά, έχει σωθεί και ένας μικρός περίπτερος ναός, πιθανώς, αφιερωμένος στην Αφροδίτη.
Κωνσταντίνα Ζήδρου
Αρχαιολόγος
