Αναμφίβολα ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός υπήρξε ο κορυφαίος των Ελλήνων Νεομαρτύρων, οι οποίοι στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς έδωσαν την μαρτυρία της εθνικής και χριστιανικής τους συνειδήσεως, ανέστειλαν το κύμα του εξισλαμισμού και αποφεύχθηκε ο εκτουρκισμός.
Ο πατρο-Κοσμάς αποτελεί υπόδειγμα αποστολικού ζήλου, ορθοδόξου πνευματικότητας και αγιότητας βίου σε μία κρίσιμη περίοδο για τα πεπρωμένα του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας.
Συνδίασε αρμονικά την Ορθοδοξία με τον Ελληνισμό, την Εκκλησία με το σχολείο, τη διδαχή με τα έργα, τον θεωρητικό με τον πρακτικό βίο, το κήρυγμα με τη μυστηριακή εμπειρία της Θείας λατρείας.
Το πολύτιμο και πολυδιάστατο έργο του, μπορούμε να το διακρίνουμε σε θρησκευτικό, εθνικό και κοινωνικό.
Το θρησκευτικό έργο κατέχει την πρώτη θέση στην όλη δραστηριότητα του. Ο Χριστός υπήρξε γι’ αυτόν το θεμέλιο πάνω στο οποίο στήριξε τη ζωή και τα έργα του. Γιατί έργα, κατορθώματα και πράξεις, θυσίες και μόχθος σαν του Κοσμά του Αιτωλού δεν αντέχουν σε άλλη θεμελίωση.
Εξίσου σημαντικό είναι και το εθνικό του έργο, που εστιάζεται σε τρία σημεία: Στην ίδρυση σχολείων, στην καλλιέργεια της Ελληνικής γλώσσας και στην αναστολή των εξισλαμισμών.
Αλλά και η κοινωνική διάσταση του έργου του Αγίου Κοσμά παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Ο Άγιός μας σε μία δύσκολη περίοδο για το Γένος εμφανίζεται πρωτοπόρος στον ορίζοντα των κοινωνικών αναγεννητών του Ελληνισμού.
Αγωνίστηκε με όλες του τις δυνάμεις για την ανακούφιση της ανθρώπινης δυστυχίας, την περίθαλψη των φτωχών, το σεβασμό του ανθρωπίνου προσώπου.
Το κήρυγμα του ήταν ένα κήρυγμα αγάπης, ανθρωπιάς, δικαιοσύνης και ομόνοιας. Ένα κήρυγμα κοινωνικής ενότητας, που στηριζόταν στον αλληλοσεβασμό αρχόντων και αρχομένων.
Τελικά ο Άγιος Κοσμάς υπήρξε ένας θερμός κήρυκας πνευματικού διαφωτισμού, κοινωνικής αλληλεγγύης, δικαιοσύνης και ελευθερίας. Ένα από τα εκλεκτότερα όργανα της Θείας Πρόνοιας για την περιστολή του κακού και την πνευματική αναγέννηση του Έθνους.
Μία προσωπικότητα που παραμένει ανεξίτηλη στη συνείδηση του Γένους, που τον χαρακτήρισε ως τον μεγαλύτερο μετά την Άλωση Έλληνα!
Δικαιολογημένα, ο Βιογράφος και Ποιητής της ασματικής ακολουθίας του Αγίου Κοσμά, Σέπφειρος Χριστοδουλίδης, αποτιμώντας το συνολικό έργο του Αγίου, γράφει: ο Άγιος Κοσμάς “τους αγρίους ημέρωσε, τους ληστάς κατεπράϋνε, τους ασπλάχνους και ανελεήμονας έδειξεν ελεήμονας και τους ανευλεβείς έκαμεν ευλαβείς, τους αμαθείς και αγροίκους εις τα Θεία εμαθήτευσε και τους έκαμε να συντρέχουν εις τας ιεράς ακολουθίας και όλους απλώς τους αμαρτωλούς έφερεν εις μεγίστην μετάνοιαν και διόρθωσιν”.
Μικρή συμβολή τιμής και ευγνωμοσύνης στον Άγιο Κοσμά αποτελεί η έκδοση αυτού του βιβλίου, που αναφέρεται στις εκπληρωμένες προφητείες του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Συγγραφεύς του, ο εκ Μετσόβου Καθηγητής του Α.Π.Θ. κ. Μιχαήλ Τρίτος.
