Το Αρτινό Καρναβάλι έχει τις ρίζες του στους αρχαίους χρόνους και συνεχίζεται κατά τη βυζαντινή περίοδο. Από την εποχή των Τόκκων, κεντρική φιγούρα ανάμεσα στους μασκαρεμένους είναι ο γιατρός του θανάτου “dotore di morto” της βενετσιάνικης Commedia del Arte, που έχει τη ρίζα του στη μεγάλη πανώλη της μεσαιωνικής Ευρώπης.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας με τη συνθήκη Δημήτρη Χαϊκάλη και Σουλτάνου Μουράτ στη Θεσσαλονίκη το 1448, οι Αρτινοί αποκτούν το προνόμιο να συνεχίσουν να έχουν το δικαίωμα της γιορτής της Αποκριάς και να φοράνε προσωπίδες.
Από τις αρχές του 18ου αιώνα, το Αρτινό Καρναβάλι εμπλουτίζεται με τους Μπαντίδους και τα σατιρικά τους δίστιχα, το Γαϊτανάκι, τον Πανάρετο, τους Γενίτσαρους και τις Νύφες, τις Μπαούτες, τη Γκαμήλα, τις 7 Δυνάμεις και τον Ξυλοπόδαρο, την Αρκούδα και τη Μαϊμού.
Τη δεκαετία 1980, ο Μουσικοφιλολογικός Σύλλογος Άρτης ο «Σκουφάς», καθώς και άλλοι σύλλογοι της πόλης και των γειτονικών χωριών αναβιώνουν τα αποκριάτικα έθιμα της παλιάς Άρτας, βγάζοντας το Γαϊτανάκι και τους Μπαντίδους ξανά στους δρόμους της πόλης, το τριήμερο πριν τη Μεγάλη Αποκριά.
Στις 24 Αύγουστου του 2023 με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού το στοιχείο «Μπαντίδοι και Γαϊτανάκι Άρτας (παραδοσιακά δρώμενα των Αποκριών)» εγγράφεται στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας.
Η αίτηση για την ένταξη αυτή υποβλήθηκε μεν από το Μουσικοφιλολογικό
Σύλλογο Άρτης “Ο ΣΚΟΥΦΆΣ”
Μπαντίδοι
Οι Μπαντίδοι ήταν ομάδες νεαρών που έβγαιναν στους δρόμους της πόλης σε μπουλούκια, εκμεταλλευόμενοι την άδεια που είχε δώσει ο Σουλτάνος στους Αρτινούς να γιορτάζουν τις Απόκριες.
Σατύριζαν την εξουσία ή επιφανή πρόσωπα τραγουδώντας αυτοσχέδια δίστιχα, πολλές φορές με ερωτικό περιεχόμενο εξωτερικεύοντας τους καημούς τους.
“Θα γίνουμε γιατρούδες θα γίνουμε γιατροί
την Καθαρή Δευτέρα θα φάμε πιταστή”
“Κι αν είσαι κι αν δεν είσαι του Δήμαρχου παιδί
εγώ θα σε φιλήσω κι ας πάω φυλακή”
Με το άνοιγμα του Τριωδίου έγραφαν τα δίστιχα και ετοίμαζαν τα ρούχα τους. Συμμετείχαν σχεδόν όλες οι γειτονιές της πόλης, Αγιά Σοφιά, Παρηγορήτισσα, Άγιος Νικόλαος, Άγιος Γεώργιος, Αγία Θεοδώρα, Παντοκράτορας.
Τα πρώτα χρόνια φορούσαν φουστανέλα, κεφαλόδεσμο, μάλλινο σακάκι, κόκκινο ζωνάρι και μαχαίρι.
Μεταγενέστερα φορούσαν σακάκι μόνο στο ένα χέρι και ζωνάρι με κρόσσια μέχρι το έδαφος. “Μου πάτησες το ζωνάρι!” ήταν η αφορμή για καβγά.
Γαϊτανάκι
Ένα από τα αγαπημένα έθιμα της Αποκριάς στην περιοχή της Άρτας, που διατηρείται αυτούσιο ως τις μέρες μας ήταν το Γαϊτανάκι. Έδενε απόλυτα µε τα άλλα τοπικά έθιμα, αφού η δεξιοτεχνία των χορευτών αλλά και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του δεν άφηναν κανέναν αδιάφορο!
Μαζί με τα Γαϊτανάκια της πόλης της Άρτας φημισμένα ήταν εξίσου τα Γαϊτανάκια από τα χωριά Ανέζα, Χαλκιάδες, Κωστακιοί, Γραμμενίτσα, Πέτα και Κομπότι.
Τα Γαϊτανάκια πλέκονταν το Σαββατοκύριακο της Τυρινής. Στην Άρτα τα Γαϊτανάκια ξεκινούσαν από το Μουχούστη διέσχιζαν όλο τον κεντρικό δρόμο και τις γειτονιές, µε στάσεις για δρώμενα, παρασύροντας στον χορό τους θεατές. Το κάθε Γαϊτανάκι συνοδευόταν από τη δική του παραδοσιακή κομπανία και μετά το πέρασμά τους κατέληγαν σε καφενεία συνεχίζοντας τα γλέντια.
Σε κάθε στάση οι χορευτές πλέκουν και ξεπλέκουν τις 12 χρωματιστές κορδέλες που ξεκινούν από το κοντάρι, οι οποίες λέγονται γαϊτάνια και δίνουν το όνομα στο έθιμο. Οι χορευτές (παλιότερα μόνο άντρες) είναι ντυμένοι με παραδοσιακές φορεσιές και φοράνε προσωπίδες (μάσκες). Οι 6 είναι ντυμένοι Γενίτσαροι και οι άλλοι 6 φορούν γυναικεία φορεσιά (Νύφες). Το πλέξιμο της κορδέλας γίνεται με τρεις διαφορετικές μελωδίες, συρτός, τσάμικος και μαλώματα.
Πιθανόν, ο κυκλικός αυτός χορός να υποδηλώνει τον κύκλο της ζωής, από τη χαρά στη λύπη, από τον χειμώνα στην άνοιξη, από τη ζωή στον θάνατο και το αντίθετο.
