Γράφει η Αρχαιολόγος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΖΗΔΡΟΥ
Δεκέμβριος, ο μήνας των Χριστουγέννων. Πρόκειται για την πλέον ατμοσφαιρική γιορτή του χρόνου, γεμάτη φώτα, δώρα, στολισμένα σπίτια, οικογενειακές συγκεντρώσεις, γλυκά, γεμάτα τραπέζια, εξόδους, εκδρομές και ελεύθερο χρόνο.
Ωστόσο, η σύγχρονη υπερκαταναλωτική κοινωνία και ο τεχνολογικός πολιτισμός έχουν απομακρύνει τον άνθρωπο από το πραγματικό νόημα των Χριστουγέννων. Ένας από τους καλύτερους τρόπους εκ νέου προσέγγισης των διαχρονικών μυνημάτων της Γέννησης του Θεανθρώπου με εύκολο και γρήγορο τρόπο, χωρίς νουθεσίες, διδασκαλίες, περιττά και δυσνόητα λόγια, είναι και η γνωριμία με τον ναό της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ, με το απόλυτο δηλαδή κέντρο των Χριστουγέννων, το σημείο όπου συντελέστηκε το θαύμα ενανθρώπησης του Χριστού.
Το Σπήλαιο της Γεννήσεως, το οποίο αναφέρεται στις Γραφές, βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της σύγχρονης πόλης της Βηθλεέμ. Πρόκειται για ένα εν μέρει φυσικό και εν μέρει τεχνητά λαξευμένο στον βράχο σπήλαιο, σε μία περιοχή όπου απαντούν αρκετά ακόμη. Εντοπίστηκε στις αρχές του 4ου μ.Χ. αι. από απεσταλμένους της Αυτοκράτειρας Ελένης. Αυτοί είχαν ως στόχο την ανεύρεση των ιερότερων τόπων της ζωής του Χριστού. Κατά το έτος 325, πραγματοποιείται η ανέγερση της πρώτης Βασιλικής της Γεννήσεως, κατ’ εντολή της ίδιας της Αυτοκράτειρας, η οποία σήμερα σώζεται σε επίπεδο θεμελίων. Ωστόσο, οι αρχαιολογικές ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετά στοιχεία, ικανά να συντελέσουν στην ανασύσταση της αρχιτεκτονικής της. Πιο συγκεκριμένα, το Σπήλαιο της Γεννήσεως ήταν καλυμμένο με ένα οκτάγωνο. Ένα άνοιγμα στη μέση του οκταγώνου το καθιστούσε ορατό στους προσκυνητές. Το οκταγωνικό κτήριο συμπληρωνόταν από μία μεγάλη πεντάκλιτη Βασιλική στα δυτικά του, χωρίς νάρθηκα αλλά με τετράγωνο αίθριο σημαντικών διαστάσεων. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως επιπλέον τα δάπεδα τόσο του οκταγώνου όσο και της Βασιλικής, αναγόμενα στα τέλη του 4ου αι. και έφεραν πολύχρωμα ψηφιδωτά με γεωμετρικά φυτικά και ζωικά θέματα. Τμήματά τους εντοπίζονται έως σήμερα στον χώρο.
Η Βασιλική του 4ου αι. διατηρήθηκε χωρίς σημαντικές μεταβολές έως περίπου στα μέσα του 6ου αι., οπότε και αντικαταστάθηκε από τον αντίστοιχο ιουστινιάνειο ναό, σωζόμενο έως σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, στο πλαίσιο του γιγαντιαίου οικοδομικού του προγράμματος, ο Αυτοκράτορας αποφάσισε και τη βελτίωση των ιερών μνημείων των Αγίων Τόπων. Στον χώρο λοιπόν της αρχικής Βασιλικής της Γεννήσεως ανοικοδομήθηκε μία νέα πεντάκλιτη Βασιλική. Τα κλίτη της χωρίζονται με 40 μονόλιθους κίονες. Το οκτάγωνο κτίσμα, το οποίο κάλυπτε το σπήλαιο, αντικαταστάθηκε από το τρίκογχο Ιερό Βήμα. Επίσης προστέθηκε νάρθηκας, ενώ διατηρήθηκε το αρχικό αίθριο. Συνολικά, επρόκειτο για ένα μεγαλυτέρων διαστάσεων κτήριο. Ωστόσο, υστερούσε σε μεγαλοπρέπεια και αρμονία σε σύγκριση με το αρχικό, όπως αποδεικνύεται και από τη δυσαρέσκεια του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού, καθώς διέταξε, σύμφωνα με μεταγενέστερη μαρτυρία, την τιμωρία του αρχιτέκτονα.
Σε αντίθεση όμως με τη σωζόμενη έως σήμερα Βασιλική του 6ου αι., ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν για τον αρχικό εσωτερικό της διάκοσμο. Μεταγενέστερες περιγραφές και μαρτυρίες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα ήταν ιδιαίτερα πλούσιος και εντυπωσιακός. Καθοριστικής σημασίας υπήρξε η παράσταση της Γέννησης του Χριστού και της Προσκύνησης των Μάγων, στον δυτικό τοίχο του νάρθηκα, η οποία απέτρεψε την πυρπόληση και ολοκληρωτική καταστροφή του μνημείου από τους Πέρσες το 614. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της αραβικής κατοχής (639 – 1099), καταστράφηκε και χάθηκε οριστικά ο αρχικός εκείνος διάκοσμος. Γρήγορα όμως και περίπου στα τέλη του 7ου αρχές 8ου αι., ο ναός ιστορήθηκε εκ νέου. Εντυπωσιακά μωσαϊκά κάλυψαν το σύνολο των εσωτερικών τοίχων του. Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλάμβανε παραστάσεις από τον χριστολογικό κύκλο, αγγέλους, προφήτες, προσωπογραφίες αγίων, μια τεράστια απεικόνιση του «Δέντρου του Ιεσσαί» αλλά και ένα πρωτότυπο και μοναδικό στη χριστιανική εικονογραφία θέμα, την απεικόνιση, κατά χρονολογική σειρά, των επτά Οικουμενικών Συνόδων στη βόρεια ζωφόρο επάνω από τις κιονοστοιχίες του κεντρικού κλίτους και αντίστοιχα επτά τοπικών Συνόδων στη νότια ζωφόρο. Πρόκειται για παραστάσεις τεράστιας σημασίας τόσο για την καθιέρωση του δόγματος της ορθόδοξης εκκλησίας όσο και για το γεγονός ότι έθεσαν τις βάσεις της ορθόδοξης εικονογραφίας. Παράλληλα, τόσο οι επιγραφές όσο και τα περιληπτικά πρακτικά των Συνόδων ήταν γραμμένα στα ελληνικά.
Η τρίτη φάση ιστόρησης του μνημείου τοποθετείται αρκετούς αιώνες αργότερα και πιο συγκεκριμένα το έτος 1169, την εποχή δηλαδή των Σταυροφόρων. Ακριβώς τότε και με την ουσιαστική συμβολή του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού, η Βασιλική, αφού επισκευάστηκε, κοσμήθηκε και πάλι με ψηφιδωτά στο σύνολο του ναού και του Ιερού Βήματος, ενώ 27 κίονες δέχτηκαν ζωγραφικά 29 ολόσωμους αγίους που θυσιάστηκαν για την επικράτηση της ειρήνης. Σύμφωνα με σωζόμενη επιγραφή, το κολοσσιαίο αυτό έργο εκτελέστηκε «δια χειρός» του φημισμένου ψηφιδογράφου και ζωγράφου Εφραίμ. Υπό την καθοδήγησή του, εργάστηκαν ορθόδοξοι Έλληνες καλλιτέχνες, ακολουθώντας την εικονογραφία και την τεχνοτροπία της ορθόδοξης Εκκλησίας. Επιπλέον, κατά τον 12ο αι., ολοκληρώθηκε και η διαμόρφωση του Σπηλαίου αλλά και ο εσωτερικός του διάκοσμος.
Έκτοτε και κατά τη διάρκεια των αιώνων, η Βασιλική της Γεννήσεως έχει δεχτεί αρκετές επισκευές και έχει υποστεί αρκετές προσθήκες που αλλοίωσαν το αρχικό της σχέδιο αλλά και τη μεγαλόπρεπη μορφή της. Πιο συγκεκριμένα, το 1227 δύο Αρμένιοι προσκυνητές αφιέρωσαν μία μεγάλη ξύλινη διπλή θύρα με αραβουργήματα και σταυρούς. Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, κλείστηκαν οι δύο από τις τρεις εισόδους της δυτικής πλευράς ενώ και η Τρίτη μειώθηκε, σημαντικά, σε μέγεθος. Παράλληλα, ο αρχικός ενιαίος νάρθηκας, εκτεινόμενος σε όλο το μήκος της δυτικής πλευράς, χωρίστηκε σε μικρότερους χώρους. Το 1764, προστέθηκε το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο. Κατά τη διάρκεια του 19ου αι., αντικαταστάθηκε τόσο το λίθινο δάπεδο όσο και η ξύλινη οροφή. Τέλος, σταδιακά, προστέθηκαν τα διάφορα παρεκκλήσια αλλά και κτίρια των μοναστηριών των Ορθοδόξων, των Λατίνων και των Αρμενίων.
Όποια όμως και αν είναι η μορφή της Βασιλικής της Γεννήσεως, όσες παρεμβάσεις και αν έχει δεχτεί και όσο και αν την έχουν μεταβάλει, το μήνυμα που πρεσβεύει παραμένει διαχρονικό και αναλλοίωτο. Ας αφιερώσουμε λοιπόν τα φετινά Χριστούγεννα λίγο από τον πολύτιμο χρόνο μας ώστε να αναλογιστούμε τα γεγονός της θείας Γέννησης και τα νοήματά του.
Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο του Β. Τζαφέρη, Άγιοι Τόποι, Αθήνα 1997, 5η έκδοση.
Εικ. 1 Η είσοδος του Σπηλαίου της Γέννησης
Εικ. 2 Το εσωτερικό του Σπηλαίου της Γέννησης
Εικ. 3 Ο τόπος Γέννησης του Χριστού με το ασημένιο αστέρι που συμβολίζει το αντίστοιχο αστέρι που εμφανίστηκε κατά τη Γέννηση
Εικ. 4 Άποψη του εσωτερικού της Βασιλικής
Εικ. 5 Τμήμα δαπέδου της αρχικής Βασιλικής του 4ου αι.
