Της Αρχαιολόγου Κωνσταντίνας Ζήδρου
Η ελληνική μυθολογία κατέχει μία μοναδική θέση στην παγκόσμια ιστορία των πολιτισμών. Διακρίνεται για το πλούσιο περιεχόμενό της, περιλαμβάνοντας μύθους τόσο για τους θεούς όσο και για τους λεγόμενους ήρωες, δηλαδή εξαιρετικές μορφές του παρελθόντος που μπορούσαν να ανυψωθούν σε σύμβολα χάρη στα κατορθώματά τους.
Επιπρόσθετα, η ελληνική μυθολογία δεν αποτέλεσε μόνο ένα σύνολο μύθων και λαϊκών αφηγήσεων αλλά και ένα αναπόσπαστο κομμάτι του καθημερινού βίου, όπως αποδεικνύεται από την αναπαράστασή της στην ποίηση και τις εικαστικές τέχνες και ιδιαίτερα από τη βίωσή της σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Έτσι λοιπόν, στο πλαίσιο του σεβασμού, του θαυμασμού, της σχεδόν λατρείας του παρελθόντος, κάθε φύλο, βασίλειο, πόλη – κράτος κ.τ.λ. δημιούργησε ένα σύνολο τοπικών μύθων, σύμφωνα με τους οποίους ιδρυτής και μακρινός πρόγονός τους είναι συνήθως ένας μυθικός ήρωας. Σε αυτόν, εκτός από την καταγωγή, οφείλουν κατά κανόνα και την ονομασία. Στις εξαιρέσεις δε συγκαταλέγεται το φύλο των Αθαμάνων. Επώνυμος ήρωας και ιδρυτής τους θεωρείται ο βασιλιάς Αθάμας.
Η ιστορία του και ο βίος του σχετίζονται τόσο με τους Διονυσιακούς και Αργοναυτικούς μύθους όσο και με τον πλούσιο Θηβαϊκό κύκλο. Πιο συγκεκριμένα, ο Αθάμας ήταν γιος του Αιόλου, αδερφός του Κρηθέα παππού του Ιάσονα, του Σαλμονέα και του Σισύφου και βασιλιάς του βοιωτικού Ορχομενού. Από την πρώτη σύζυγό του, τη Νεφέλη, είχε αποκτήσει δύο παιδιά, τον Φρίξο και την Έλλη. Ωστόσο αργότερα, εγκατέλειψε τη Νεφέλη και νυμφεύθηκε την Ινώ, κόρη του ιδρυτή και βασιλιά της Θήβας Κάδμου, με την οποία απέκτησαν άλλα δύο παιδιά, τον Μελικέρτη και την Αγαύη. Η Ινώ όμως επιθυμούσε να εξοντώσει τον πρώτο γιο του Αθάμαντα, τον Φρίξο. Έτσι, επινόησε ένα τέχνασμα. Έπεισε τις γυναίκες του Ορχομενού να φρύγουν το σιτάρι πριν τη σπορά ώστε αυτό να μη φυτρώνει. Ως συνέπεια της έλλειψης σιτηρών, ο βασιλιάς ζήτησε χρησμό από τους θεούς. Στη συνέχεια, η Ινώ δωροδόκησε τους απεσταλμένους του να μεταφέρουν, ψευδώς, στον Αθάμαντα ως επιθυμία του θεού τη θυσία του γιου του Φρίξου. Ο βασιλιάς, υπακούοντας στη θεία βούληση αλλά και υποκύπτοντας στην πίεση των υπηκόων του, ετοίμασε τη θυσία. Ωστόσο, η Νεφέλη, η μητέρα του Φρίξου, έστειλε στα δύο παιδιά της, την ημέρα της θυσίας, ένα χρυσόμαλλο κριό, δώρο του Ερμή. Αμέσως, ανέβηκαν στη ράχη του και πέταξαν με κατεύθυνση προς την Αία ή την Κολχίδα. Εκεί, κυβερνούσε ο Αιήτης, αδελφός της συζύγου του Μίνωα. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού όμως, η Έλλη έπεσε στη θάλασσα, στο σημείο όπου ονομάστηκε Ελλήσποντος. Αντίθετα, ο Φρίξος κατόρθωσε να φτάσει στον προορισμό του. Αφού θυσίασε τον κριό στον Δία και χάρισε το χρυσόμαλλο δέρας στον βασιλιά Αιήτη, αυτός το κρέμασε στο δέντρο ενός άλσους αφιερωμένου στον Άρη. Πρόκειται ακριβώς για το χρυσόμαλλο δέρας για το οποίο πραγματοποιήθηκε, αργότερα, η αργοναυτική εκστρατεία.
Αντίστοιχα, ο βιος του Αθάμαντα επηρεάστηκε και από την πορεία του θεού Διονύσου. Πιο συγκεκριμένα, ο Διόνυσος ήταν γιος του Δία και της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου και αδελφής της Ινούς συνεύνου του Αθάμαντα. Όταν όμως η Ήρα πληροφορήθηκε την απιστία του συζύγου της, κεραυνοβόλησε τη Σεμέλη. Ο Δίας, με τη σειρά του, για να σώσει το έμβρυο, το έραψε στον μηρό του ώσπου να συμπληρωθεί ο χρόνος της κύησής του. Στη συνέχεια, παρέδωσε το βρέφος στον Ερμή, με την εντολή να το οδηγήσει στον Ορχομενό, στην Ινώ και τον Αθάμαντα, ώστε να το αναθρέψουν ως κορίτσι προκειμένου να διαφύγει την καταδίωξη της Ήρας. Ωστόσο, η Ήρα ανακάλυψε την απάτη και τιμώρησε το βασιλικό ζεύγος διασαλεύοντας τη λογική τους. Κατά τη διάρκεια της μανίας τους, θανάτωσαν τα δύο παιδιά τους, τον Μελικέρτη και την Αγαύη. Μόλις συνήλθαν και συνειδητοποίησαν τις πράξεις τους, η Ινώ, κρατώντας στα χέρια της τον νεκρό γιο της, πήδηξε στη θάλασσα, όπου όμως τόσο αυτή όσο και ο Μελικέρτης μεταμορφώθηκαν, από τον Ποσειδώνα, σε θαλάσσιους δαίμονες, γνωστούς με τα ονόματα Λευκοθέα και Παλαίμων. Αντίστοιχα, ο Αθάμας αυτοεξορίστηκε και αφού περιπλανήθηκε αρκετά, κατέληξε στην ορεινή Πίνδο. Εκεί, βασίλευσε στους Αθαμάνες. Παράλληλα, ο Ερμής μετέφερε τον μικρό Διόνυσο στις Νύμφες στη Νύσα της Ασίας, όπου και παρέμεινε μέχρι την ενηλικίωσή του. Τέλος, στον βίο του Αθάμαντα περιλαμβάνεται και ο προερχόμενος από τον θηβαϊκό κύκλο μύθος της κόρης του Αγαύης. Από το γάμο της με τον Εχίονα απέκτησε έναν γιο, τον Πενθέα. Αυτός κατακρεουργήθηκε από τη μητέρα του, επειδή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του επιδίωξε, μάταια βέβαια, να εμποδίσει τη διάδοση και εδραίωση της διονυσιακής λατρείας στη Θήβα.
Η θέση και η σημασία του Αθάμαντα στην ελληνική μυθολογία αλλά και η σταδιακή διαμόρφωση των μύθων του βίου του διαφαίνονται, εναργέστερα, από τις ποικίλες αναφορές στην προχριστιανική γραμματεία. Ειδικότερα, η πρώτη αναφορά εντοπίζεται στο έργο του μεγάλου επικού ποιητή Ησιόδου. Κατά τον δεύτερο αιώνα της αρχαϊκής εποχής, τον 6ο π.Χ., η προσωπικότητα του Αθάμαντα έχει πλέον καταστεί πανελληνίως γνωστή και αποτελεί πηγή έμπνευσης για τις μεγαλύτερες σύγχρονες πνευματικές προσωπικότητες. Πιο συγκεκριμένα, ακολουθούν:ο μεγάλος βοιωτός λυρικός ποιητής Πίνδαρος, ο Ίωνας λυρικός ποιητής Ανακρέοντας από την Τέω, ο σπουδαίος λυρικός ποιητής Σιμωνίδης από την Κέα, ο μεγάλος τραγικός ποιητής Αισχύλος, αφιερώνοντας μάλιστα και μια ολόκληρη τραγωδία στον επώνυμο ήρωα και ιδρυτή της Αθαμανίας, δίνοντάς της τον ομώνυμο τίτλο, Αθάμας. Μετά τον Αισχύλο, ο μύθος του Αθάμαντα απασχόλησε και ενέπνευσε και τους δύο άλλους μεγάλους ομότεχνούς του, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη αλλά και τον σύγχρονό τους τραγικό ποιητή Ξενοκλή. Μάλιστα, ο Σοφοκλής συνέγραψε δύο σχετικές τραγωδίες, με αντίστοιχους τίτλους Αθάμας Α, Αθάμας Β, από τις οποίες σώζονται ελάχιστοι στίχοι. Εκτός από τους τραγικούς και στον κατεξοχήν εκπρόσωπο της κωμωδίας Αριστοφάνη υπάρχει ένα σύντομο χωρίο για τον μυθικό ιδρυτή της Αθαμανίας. Με τον μύθο του Αθάμαντα ασχολείται και ο «πατέρας της ιστορίας» Ηρόδοτος, ο χρονικογράφος Ελλάνικος ο Λέσβιος, ο ιστορικός Ηρόδωρος από την Ηράκλεια, ο Φερεκύδης ο Αθηναίος, ο κορυφαίος φιλόσοφος Πλάτωνας, ο σοφιστής Ιππίας, ο τραγωδοποιός Αστυδάμαντας, ο σημαντικός φιλόλογος Σίμωνας ο Αθηναίος, ο ιστορικός Παλαίφατος, ο επικός ποιητής Απολλώνιος Ρόδιος στα «Αργοναυτικά» του, ο ιστορικός Φιλοστέφανος Κυρηναίος, μαθητής του Καλλιμάχου, ο φιλόσοφος Χρύσιππος από τους Σόλους της Κιλικίας, ο περιηγητής Ηρακλείδης Κριτικός, ο Διονύσιος Σκυτοβραχίονας, ο οποίος επιδόθηκε στη συγγραφή μυθογραφικών μυθιστορημάτων, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης στην «Ιστορική Βιβλιοθήκη» του, ο Στράβωνας από την Αμάσεια του Πόντου στα «Γεωγραφικά» του και ο γραμματικός Θέωνας από την Αλεξάνδρεια.
Συνολικά, οι αναφερόμενες στον μυθικό Αθάμαντα πηγές της προχριστιανικής γραμματείας διακρίνονται για την ποικιλία τους, τόσο ως προς τον αριθμό των συγγραφέων όσο και ως προς το είδος των έργων (ιστορικά, φιλοσοφικά, γεωγραφικά – περιηγητικά, μυθολογικά μυθιστορήματα κυρίως όμως ποιητικά έργα όπως: έπη, τραγωδίες, κωμωδίες, λυρικά ποιήματα), αλλά και για το χρονολογικό τους εύρος. Ωστόσο, τα ίδια τα χωρία αφηγούνται με αρκετές ομοιότητες τον βίο του, διανθίζοντάς τον, βέβαια, συχνά με ποικίλες λεπτομέρειες. Ακριβώς, αυτή η επανάληψη των χωρίων συντελεί στη σκιαγράφηση τόσο του μύθου διεξοδικά όσο και της εξέλιξής του διαμέσου των αιώνων. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι ενώ αρκετοί συγγραφείς κάνουν μνεία στις περιπλανήσεις του Αθάμαντα, μετά την παραφροσύνη του, καμία όμως στην εγκατάστασή του και στη σχέση του με την ορεινή περιοχή της Αθαμανίας. Επιπλέον, ο σημαντικός αριθμός των συγγραφέων που αποφάσισε να συμπεριλάβει στο έργο του και τον συγκεκριμένο μύθο, αντλώντας στοιχεία από προγενέστερες πηγές, αποδεικνύει τη σημασία του ήρωα αλλά και τη θέση του στην αρχαία ελληνική μυθολογία.
Εικ. 1 Ο Φρίξος, επάνω στη ράχη του κριού, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του έως την Κολχίδα. Παράσταση από ερυθρόμορφη πελίκη, π. 460 – 450 π.Χ. (Η εικόνα προέρχεται από το βιβλίο της Κ. Σέρβη, Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα 2010)
Εικ. 2 Η Ινώ κραδαίνει τον πέλεκυ ενάντια στοn Φρίξο, ο οποίος βρίσκεται ήδη επί του κριού και ετοιμάζεται να ξεκινήσει το ταξίδι του για την Κολχίδα. Παράσταση από ερυθρόμορφο αμφορέα, π. 430 π.Χ. (Η εικόνα προέρχεται από το βιβλίο της Κ. Σέρβη, Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα 2010)
Εικ. 3 Ο Φρίξος οδηγεί τον κριό στον βωμό για να τον θυσιάσει στον Δία. Προπορεύεται ο βασιλιάς Αιήτης. Παράσταση από λουκανική νεστορίδα, π. 330 π.Χ. (Η εικόνα προέρχεται από το βιβλίο της Κ. Σέρβη, Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα 2010)
